انواع احکام به لحاظ مراحل تحقق
انواع احکام به لحاظ مراحل تحقق از بحث‌های علم اصول است که به گونه‌گونی احکام در مرحله تحقق حکم می‌پردازد. در میان عالمان علم اصول فقه دربارهٔ حکم از نظر مراحل تحقّق، اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی از ایشان برای مراحل تحقّق حکم فقط دو مرحلهٔ «انشاء» و «فعلیت» را ذکر کرده‌اند[۱] و عده‌ای دو مرحلهٔ «اقتضا» و «تنجّز» را نیز جزء مراحل تحقّق حکم دانسته‌اند.[۲]
اقتضا از مقدمات حکم و تنجز از لوازم آن است، این دو مرحله بنابر تسامح، یکی از مراحل تحقّق حکم دانسته شده است.[۳] اگر چه بحث در موضوع‌شناسی فقهی است و به طور مستقیم به مباحث مربوط به حکم اشاره نمی‌شود؛ ولی در هر یک از مراحل حکم، عناوینی وجود دارد که در قلمرو موضوع‌شناسی قرار می‌گیرند و نیاز است مفهوم و مصداق آنها روشن شود.
مراحل چهارگانه احکام:[۴]
- اقتضایی: مرحله‌ای است که برای جعل حکم، مقتضی وجود دارد و جعل حکم حَسَن و دارای مصلحت است.
- انشایی: مرحله‌ای است که حکم برای وجود مقتضی و عدم وجود مانع، جعل می‌شود؛ اما ارادهٔ جدی برای انجام آن وجود ندارد و از آنجایی که مانعی هم وجود دارد، مولا قصد الزام نکرده است.[۵]
- فعلی: مرحله‌ای است که حکم، انشاء شده و برای عمل به آن، ارادهٔ جدی تعلق گرفته است.
- منجَّز: وقتی که به واسطهٔ قطع یا اماره معتبر، حکم برای مکلّف اثبات می‌شود و عدم امتثال آن برای او عقاب در پی دارد، حکم منجّز شده است.
باید توجه داشت که مرحلهٔ انشاء احکام الهی، در عصر تشریع (دوران نبی و امام معصوم ع) محقق شده و اصول اساسی شرع اسلام معین گردیده است و در عصر پس از تشریع، یعنی دوران غیبت امام معصوم ارجاع فروع بر اصول و استنباط احکام شرعی در موضوعات مختلف، بر عهدهٔ فقیه است.
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ خمینی، سید روح‌الله؛ جواهر الأصول؛ ج3، ص312؛ خویی، سید ابوالقاسم؛ مصباح الأصول؛ ج۲، ص۴۶
- ↑ آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین؛ کفایة الأصول؛ ص۲۵۸؛ روحانی، سید محمد؛ منتقی الأصول، ج۳، ص81.
- ↑ فاضل لنکرانی، محمد؛ دراسات فی الأصول؛ ج ۲، ص۳۰۵؛ سبحانی تبریزی، جعفر؛ ارشاد العقول؛ ج ۲، ص80.
- ↑ مشکینی اردبیلی، علی؛ اصطلاحات الأصول؛ ص122-123.
- ↑ خویی، سید ابوالقاسم؛ مصباح الأصول؛ ج1، ص11