حجاب

انواع حجاب

حجاب به معنای پوشاندن اعضای بدن از نگاه نامحرمان است. از نظر فقیهان، پوشش زنان از ضروریات دین به شمار می‌رود. حد پوشش واجب برای زنان پوشاندن تمامی بدن به جز گردی صورت و دست‌ها است که باید از نگاه نامحرمان پوشانده شود. حد واجب پوشش برای مردان نیز پوشاندن عورتین است حتی در حالتی که مرد بداند زن او را از روی شهوت نگاه می‌کند، پوشاندن بیش از این مقدار بر مرد واجب نیست. به اعتقاد فقیهان، میان پوشش و نگاه به نامحرم ارتباطی مستقیم وجود دارد؛ بدین معنا که اگر پوشاندن عضوی واجب باشد، حرمت نگاه به آن نیز اثبات می‌شود. در کناب‌های فقهی و برخی از روایات اسلامی، واژه «ستر» برای پوشش زنان به کار رفته است و در فقه احکام مربوط به پوشش زنان معمولاً در دو بخش مطرح می‌شود: نخست، در بخش نماز، جایی که به بحث پوشش و لباس نمازگزار پرداخته می‌شود، و دوم، در بخش ازدواج، که در آن حکم نگاه طرفین عقد به یکدیگر هنگام خواستگاری مطرح می‌شود.

به گفتهٔ پژوهشگران، حجاب در اسلام به تدریج و در مراحل مختلف تشریع شد. ابتدا در سال پنجم هجری، آیات مربوط به حجاب همسران پیامبر(ص) نازل شد، سپس در سال ششم هجری و در پی ماجرای «افک»، آیات سوره نور، حکم حجاب را برای مسلمانان مشخص کردند. علامه طباطبایی این روند را ناشی از شایعه‌پراکنی دشمنان علیه زنان پیامبر(ص) می‌داند. در قرآن کریم، آیات مختلفی در مورد پوشش زنان وجود دارد، از جمله آیات ۳۱ سوره نور و ۵۹ سوره احزاب که به عنوان آیات الاحکام در خصوص پوشش زنان مورد بررسی قرار گرفته‌اند. مفسران مانند مقدس اردبیلی، جرجانی و راوندی به تحلیل این آیات پرداخته‌اند. به گفته مکارم شیرازی، حداقل شش آیه از آیات قرآن بر وجوب حجاب برای زنان در مقابل نامحرم دلالت می‌کند.

مفهوم حجاب و رابطه آن با عفاف

حجاب به‌عنوان پوششی تعریف می‌شود که نقش مانع و حائل را بین دو چیز ایفا کرده و برای پوشاندن و جلوگیری از دیده شدن به کار می‌رود. همچنین حجاب به‌عنوان چیزی تعریف شده است که مانع دیدن یا دسترسی به چیزی می‌شود. در فرهنگ‌های معین و عمید حجاب به‌معنی پرده، ستر و نقابی است که زنان برای پوشاندن چهره خود از آن استفاده می‌کنند.

فقیهان حجاب را به معنای لباس دانسته‌اند که زن برای پوشاندن عورت خود از نگاه بیگانگان به تن می‌کند.

در قرآن کریم واژه عفت به معنای پوشاندن اعضا بدن از دید نامحرمان و ستر عورت آمده است گفته شده حفظ حجاب و دوری کردن از رفتارها و گفتارهای تحریک‌آمیز و خودآرایی برای نامحرم از نشانه‌های عفت در قرآن است. این مفهوم شامل حفظ تمامی اعضا و جوارح از هرگونه خطا و گناه است و نتیجه آن ظهور پوشش ظاهری است. از این رو، عفاف به‌عنوان فلسفه و علت وجودی حجاب شناخته می‌شود. همچتین گفته شده است داشتن حجاب و پوشش ظاهری به‌تنهایی به معنای برخورداری از همه مراتب عفت و پاکدامنی نیست؛ همان‌گونه که حجاب ظاهری لزوماً بیانگر عفاف درونی نیست، از سوی دیگر، عفاف نیز بدون رعایت پوشش ظاهری قابل تصور نمی‌باشد.

از نظر امام خمینی، فقیه و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، اسلام با هر آنچه برخلاف عفت باشد مخالفت می‌کند و مردم را به رعایت حجاب اسلامی دعوت می‌نماید و معتقد است که حجاب اسلامی، برخلاف تصور برخی، با آزادی فردی تضادی ندارد.

واژه شناسی حجاب در قرآن

به گفتهٔ قرآن‌پژوهان، کلمه حجاب از ریشه‌ی (ح ج ب) هفت بار در قرآن استعمال شده است و به معنی حایل و پرده به کار رفته است؛ پرده‌ای که جلوی دیدن را می‌گیرد. در کتاب «قاموس قرآن» در بخش وجوه و لغات مشترک، چهار وجه برای کلمه «حجاب» ذکر شده است:

• وجه اول: در سوره ص آیه ۳۲ به معنی کوه؛
• وجه دوم: در سوره‌ی احزاب آیه ۵۳ و سوره‌ی مریم آیه ۱۷ به معنی پوشش؛
• وجه سوم: در سوره‌ی شوری آیه ۵۱ و سوره‌ی مطففین آیه ۱۵ به معنای آفتی که ایجاد مانع می‌کند؛
• وجه چهارم: به معنای دیوار و حائل که در آیه‌ی ۴۶ سوره‌ی اعراف به آن اشاره شده است.

از واژه‌هایی که در قرآن برای تعیین حدود حجاب به کار رفته‌اند، «جَلابیب» و «خِمار» است. جلباب نوعی پوشش است که زن به منظور حفظ حجاب خود آن را بر سر می‌گذارد و به وسیله‌ی آن، سر و سینه‌اش را می‌پوشاند. کلمه خِمار تنها یک‌بار، آن هم در آیه‌ی ۳۱ سوره‌ی نور با تلفظ "بِخُمُرِهِنَّ"، به کار رفته است. **خمار** لباسی است که زن سر و سینه‌اش را با آن می‌پوشاند.

جایگاه حجاب در فقه شیعی

از نگاه فقیهان اصلِ پوشش زنان از ضروریات دین است اما در مورد حدود پوشش، اختلاف نظرهایی میان فقها وجود داشته است. در کتاب‌های فقهی و تفسیری حجاب به‌عنوان نوعی پوشش خاص تعریف شده است که زن را ملزم می‌کند در حضور نامحرم آن را رعایت کند.

اصطلاح رایج در کتاب‌های فقهی برای پوشش زنان، واژه «ستر» است. «ستر» برای اشاره به پوششی به کار می‌رود که چیزی را از دید یا دسترس پنهان می‌کند، مثل پوشش بدن یا چهره. برخلاف «حجاب» که علاوه بر پوشش، مفهوم مانع بودن و جداکننده بودن بین دو چیز را هم دارد.

موضوع حجاب و پوشش در کتاب‌های فقهی به صورت بخش مستقلی بیان نشده است. فقیهان معمولاً در دو بخش به این موضوع پرداخته‌اند: یکی در بخش نماز، به مناسبت بحث پوشش و لباس نمازگزار، و دیگری در بخش ازدواج، جایی که به حکم نگاه کردن طرفین عقد به یکدیگر هنگام خاستگاری پرداخته شده است. در این دو بخش، احکام مربوط به نگاه کردن به‌طور عام و احکام مربوط به ستر مورد بررسی قرار گرفته است.

مراحل تشریع حجاب در قرآن کریم

به گفتهٔ پژوهشگران، نحوه تشریع مراحل حجاب سال‌های پایانی سال پنجم هجری در جریان ولیمه ازدواج پیامبر(ص) با زینب بنت جحش ، آیه حجاب همسران پیامبر بر آن حضرت نازل شد.مردم برابر دستور این آیه شریفه می‌بایست از پرده با همسران پیامبر سخن بگویند در مرحله دوم خویشاوندان نسبی از دایره این حکم بیرون شد و آنان اجازه یافتند با همسران پیامبر بی آنکه پرده‌ای در بین باشد سخن بگویند در مرحله سوم جلباب به‌عنوان حقی برای همسران و دختران پیامبر و زنان مومن قرار داده شد در مرحله چهارم آیات سوره نور احکام حجاب بانوان را روشن ساخت.

براساس نظر علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، حکم وجوب حجاب حدود سال ششم بعثت تشریع شده است. ایشان مستند این نظر را آیاتی از سوره‌ی نور می‌دانند که به ماجرای «افک» و شایعه‌سازی درباره‌ی همسر پیامبر و زنان پاکدامن اشاره دارد. به گفته علامه طباطبایی، در آن زمان منافقان و افراد فرصت‌طلب با هدف تخریب حیثیت زنان مسلمان، اقدام به شایعه‌پراکنی می‌کردند. در واکنش به این فضای آلوده، آیات مربوط به حجاب نازل شد و از آن پس، رعایت حدود حجاب در میان مسلمانان جدی گرفته شد؛ در حالی که پیش از آن، حجاب به‌صورت گسترده رعایت نمی‌شد.

حدود فقهی پوشش نمازی و نگاه به نامحرم

به عقیده فقیهان در اسلام حد واجب پوشش برای مردان، پوشاندن عورتین بیان شده است. بسیاری از فقها معتقدند که حتی در حالتی که مرد بداند زن او را از روی شهوت نگاه می‌کند، پوشاندن بیش از این مقدار بر مرد واجب نیست.

به فتوای فقیهان همانطور که پوشش برای زنان لازم است نگاه به اندام زنان هم بر مردان حرام است. یعنی چون رعایت پوشش برای زنان واجب است نگاه به آنها نیز جایز نیست. به عقیده محمد سند بحرانی، از مراجع تقلید ساکن نجف، اگر پوشش عضوی واجب شد حرمت نگاه به آن هم اثبات می‌شود.

ابن‌جنید اسکافی، از فقیهان شیعه در قرن چهارم هجری، معتقد است که زن آزاد یا غیرآزاد (کنیز) می‌تواند بدون پوشاندن سر، نماز بخواند به شرط آنکه غیر از محرم، کسی او را نبیند. همچنین از امام صادق (ع) نقل شده است که زن مسلمان آزاد می‌تواند بدون پوشش سر، نماز بخواند.

محقق حلی در کتاب «نکاح» بر این باور است که نگاه به وجه و کفین نامحرم در مرتبه‌ی اول مکروه است و در دفعات بعد، دارای اشکال (حرام) است. هرچند در جایی دیگر چنین می‌نویسد که نگاه به نامحرم مطلقاً حرام است. اما در کتاب «صلاة» معتقد است که وجه و کفین استثناء شده‌اند، هرچند در مورد پاها دچار تردید است. دلایل این نظر را نیز در کتاب «المعتبر» بیان کرده است. علامه حلی در مسئله‌ی نگاه به نامحرم دو حکم مطرح کرده‌اند: یکی اینکه نگاه به نامحرم مطلقاً حرام است و دیگر اینکه نگاه به نامحرم در مرتبه‌ی اول مکروه است. ایشان بر این عقیده است که کشف صورت و دست‌ها تا مچ در نماز جایز است، هرچند سر باید پوشانده شود. دلیل این نظر، وجود اجماع بر جواز کشف صورت است. علامه حلی در مورد عدم لزوم پوشش دست‌ها تا مچ، به سه دلیل استناد می‌کند: اول، روایت زراره؛ دوم، نیاز به باز بودن دست‌ها تا مچ برای انجام امور روزمره مانند اخذ و اعطاء؛ و سوم، حرام بودن پوشاندن صورت و دست‌ها تا مچ در حال احرام.

ابن‌فهد حلی در موضوع پوشش در نماز و خارج از نماز در مقابل نامحرم بر این عقیده است که زن باید تمام بدن خود را، به جز صورت، دست‌ها تا مچ و پاها، بپوشاند.

محقق کرکی در کتاب «نکاح» معتقد است که نگاه به جز صورت، به هیچ‌یک از اعضای بدن زن جایز نیست. اما در کتاب صلاه قائل به جواز کشف صورت و دست‌ها تا مچ در مقابل نامحرم شده است. وی دلیل این نظر را تفسیر آیه: (إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنهَا) می‌داند که شامل نماز و غیر نماز می‌شود و منظور از آن، صورت و دست‌هاست. اما روایت محمد بن مسلم از امام محمد باقر(ع) که استثناء صورت، دست‌ها و پاها را از آن استفاده می‌شود، تنها در حال نماز معتبر است.

محقق بحرانی معتقد است که میان ستر در نماز و خارج از نماز تفاوتی وجود ندارد. او بر این رأی است که تمام بدن زن باید پوشانده شود و تنها صورت (وجه) را استثناء قرار داده است. وی قول برخی از فقها را که دست‌ها (کفین) یا پاها (قدمین) را استثناء کرده‌اند، نادرست می‌داند.

شیخ طوسی در خصوص حدود پوشش زنان و نگاه به صورت و دست‌ها، عبارات مختلفی بیان کرده است. برای مثال، در کتاب المبسوط قائل به این است که نگاه به صورت و دست‌ها جایز است، اما کراهت دارد. در کتاب النهایة، نگاه به صورت و دست‌ها را حرام می‌داند. و در برخی دیگر از آثار خود، قائل به جواز نگاه به صورت و دست‌ها است.

ابن زهره در خصوص حدود پوشش زنان معتقد است که زنان باید تمام بدن خود را بپوشانند.

ابن حمزه نیز بر این عقیده است که تمام بدن زن باید پوشانده شود و تنها مواضعی که لازم نیست پوشانده شوند، همان مواضع سجده است.

از نظر امام خمینی، اسلام در موضوع حدود پوشش زنان مسلمان دستور می‌دهد که تمامی بدن زن به جز گردی صورت و دست‌ها باید از نامحرمان پوشانده شود. البته در صورتی که آرایش یا زینت در صورت و دست‌ها وجود داشته باشد، پوشاندن آن‌ها نیز واجب است. همچنین، در رابطه با شرایط پوشش، باید به رنگ، نوع، اندازه و سایر خصوصیات آن توجه شود به‌گونه‌ای که باعث نمایان شدن حجم بدن و جلب توجه نامحرمان نشود.

سید علی سیستانی، از مراجع تقلید، معتقد است که باز گذاشتن صورت و دست‌ها برای زن در مقابل نامحرمان جایز است، مشروط به این‌که از عدم وقوع در حرام برای خود و دیگران مطمئن باشد.

آیات الاحکام مربوط به پوشش زنان

در قرآن کریم، در سوره‌های نور و احزاب آیات متعددی در باب پوشش و حدود و کیفیت آن آورده شده است. مقدس اردبیلی در تفسیر آیات ۳۱ سوره نور و ۵۹ سوره احزاب، آیات الاحکام مربوط به پوشش زنان را بررسی کرده است. جرجانی نیز دیدگاه خود را در تفسیر آیه ۲۶ سوره اعراف و آیه ۳۱ سوره نور بیان می‌کند. راوندی نیز با استناد به آیات ۲۶ و ۳۱ سوره اعراف، پوشش زنان در هنگام نماز و همچنین آیه ۳۱ سوره نور و آیه ۵۳ سوره اعراف را به‌عنوان حجاب در برابر نامحرم مورد استدلال قرار داده است.

به‌گفته مکارم شیرازی، حداقل شش آیه از آیات قرآن بر وجوب حجاب برای زنان در مقابل نامحرم دلالت می‌کند.

آیه ۵۳ سوره احزاب

آیه ۵۳ سوره احزاب به این صورت است «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَىٰ طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَٰكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ ۚ إِنَّ ذَٰلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ ۖ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ ۚ وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ۚ ذَٰلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ ۚ وَمَا كَانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَلَا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوَاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَدًا ۚ إِنَّ ذَٰلِكُمْ كَانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمًا» ای مؤمنان! به خانه های پیامبر جز آنکه برای خوردن غذایی به شما اجازه دهند وارد نشوید، چشم انتظار فرا رسیدن وقت خوردن آن هم نباشید [که پی در پی آوردنش را بخواهید و از این جهت اسائه ادب کنید]؛ ولی هنگامی که دعوت شدید وارد شوید، و چون غذا خوردید و بی آنکه [پس از صرف غذا] سرگرم سخن گردید، پراکنده شوید، این [کار که بنشینید و سرگرم سخن گردید] پیامبر را آزار می دهد و از شما حیا می کند [که بیرونتان کند] ولی خدا از حق حیا نمی کند. و زمانی که از همسرانش متاعی خواستید از پشت پرده و حجابی از آنان بخواهید، که این برای قلب شما و قلب های آنان پاکیزه تر است. و شما را نسزد [و جایز نباشد] که پیامبر خدا را آزار دهید. و بر شما هرگز جایز نیست که پس از او با همسرانش ازدواج کنید؛ که این [کار] نزد خدا بزرگ است.

به گفته قرآن‌پژوهان، در سال پنجم هجری، پس از ازدواج پیامبر اسلام با زینب بنت جحش، ایشان ولیمه‌ای ترتیب دادند و اصحاب را برای شرکت در آن دعوت کردند. پس از صرف غذا، سه نفر از اصحاب در خانه پیامبر ماندند و به گفت‌وگو پرداختند، که موجب ناراحتی پیامبر شد، زیرا ایشان قصد داشتند با همسر خود خلوت کنند. این اتفاق زمینه‌ساز نزول آیه ۵۳ سوره احزاب شد. به گفته موزخان، در این آیه، خداوند به مسلمانان دستور می‌دهد که بدون اجازه وارد خانه پیامبر نشوند، جز برای صرف غذا، و پس از آن باید فوراً خانه را ترک کنند. همچنین، در صورت درخواست از همسران پیامبر، باید از پشت پرده و با رعایت حریم خصوصی این کار صورت گیرد.به گفته ناصر مکارم شیرازی، از مراجع تقلید، این حکم (ارتباط با نامحرم از پشت پرده و با رعایت حریم خصوصی) بر همسران حضرت محمد(ص) اختصاص داشت و درباره دیگر زنان مسلمان، تنها حفظ پوشش اسلامی کافی است.

آیه ۵۹ سوره احزاب

فقیهان و مفسران با استناد به آیه ۵۹ سوره احزاب که به آیه جلباب مشهور است، بر ضرورت و واجب بودن پوشش برای بانوان تأکید کرده‌اند.

آیه ۵۹ سوره احزاب به این صورت است: «یا أَیهَا النَّبِی قُل لِّأَزْوَاجِک وَبَنَاتِک وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِک أَدْنَی أَن یعْرَفْنَ فَلَا یؤْذَینَ وَکانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا» ترجمه: «ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: جلباب‌های خود را بر خویش فروافکنند. این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است. و خداوند همواره آمرزنده و رحیم است.»

در تفسیر این آیه، محقق اردبیلی می‌گوید که پوشاندن پاها تا قوزک در نماز ضروری نیست. او بر پایه اصل سهولت در دین و رفع سختی، وجوب پوشاندن پاها را نمی‌پذیرد و به همین دلیل این تکلیف را منطقی نمی‌داند. همچنین اشاره می‌کند که در بیابان‌ها و روستاها زنان معمولاً پاهای خود را تا قوزک نمی‌پوشاندند و هیچ منع شرعی برای این کار از سوی ائمه یا علما وجود نداشته است. به عقیده او، این نوع حجاب برای زنان دشوار است و همین امر موجب می‌شود که چنین تکلیفی در شرایط طبیعی و عرفی، چندان معقول به نظر نرسد.

آیه ۳۱ سوره نور

آیه ۳۱ سوره نور که به آیه حجاب مشهور است، از دیدگاه فقیهان و مفسران به این معناست که با نزول این آیه، حجاب بر زنان واجب شده است.

«وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَی عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»

ترجمه: «و به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را فرو بندند و پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آنچه که طبعا از آن پیداست. باید روسری خود را بر گردن خویش بیفکنند و زیورهایشان را جز برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان [همکیش] خود یا کنیزانشان یا خدمتکاران مرد که از زن بی‌نیازند یا کودکانی که بر عورت‌های زنان وقوف پیدا نکرده‌اند آشکار نکنند و پاهای خود را به گونه‌ای به زمین نکوبند که آنچه از زینتشان نهفته می‌دارند، معلوم گردد. و همگی به درگاه خدا توبه کنید، ای مؤمنان، باشد که رستگار شوید.»

در تفسیر آیه، جرجانی به مفهوم «ابدأ» (آشکار کردن) و «زینت» پرداخته است. به گفته او، زینت به هر چیزی اطلاق می‌شود که سبب تجمل می‌گردد، چه زینت‌های ظاهری مانند لباس‌های گران‌قیمت و چه زینت‌های باطنی مانند جواهرات، انگشتر و خلخال. جرجانی تأکید می‌کند که آنچه حرام است، نشان دادن این زینت‌ها است، به‌ویژه زینت‌های باطنی که می‌توانند موجب تحریک شهوت شوند، برخلاف زینت‌های ظاهری. براساس نظر فقیهان و همچنین برخی از روایات، مقصود از «زینت آشکار» در آیه، گردی صورت و دست‌ها (تا مچ) است و پوشاندن سایر بخش‌های بدن الزامی شمرده شده است.

حجاب در احادیث

در روایات اسلامی، علاوه بر واژه «حجاب»، از واژه «سِتر» نیز برای بیان مفهوم پوشش و پوشاندن استفاده شده است. برخی از روایات دلالت بر لزوم حجاب برای زنان در برابر نامحرمان دارند و گفته می‌شود این روایات به حد تواتر رسیده‌اند.بر اساس گفته برخی از فقها این روایات را در هفت گروه می‌توان دسته‌بندی کرد، که برخی از آن‌ها عبارتند از:

روایاتی درباره تبیین آیه ۶۰ سوره نور

این گروه از روایات به آیه ۶۰ سوره نور اشاره دارند که درباره زنان سالخورده (القواعد من النساء) نازل شده است. در این آیات، به زنان مسن که دیگر برای ازدواج خواستار ندارند، اجازه داده شده است تا جلباب (روسری) خود را بردارند. به نظر فقیهان، براساس این روایات، حکم مذکور نشان می‌دهد که بر سایر زنان، پوشاندن بدن و موی سر واجب است.

روایاتی درباره حجاب کنیزان

برخی روایات درباره حجاب کنیزان سؤال کرده‌اند که در پاسخ، محدوده‌ای آزادتر برای آن‌ها بیان شده است. به گفته فقیهان این پرسش‌ها نشان‌دهنده این است که اصل وجوب حجاب، امری مسلم بوده و صرفاً در مورد برخی گروه‌ها، استثنائاتی وجود داشته است.

روایاتی درباره زمان وجوب حجاب برای دختران

گروهی از روایات بر این نکته تأکید دارند که دختران از سن بلوغ به بعد، موظف به رعایت حجاب هستند. به گفته ناصر مکارم شیرازی، این روایات، نه‌تنها سن تکلیف در رعایت حجاب را مشخص می‌کنند، بلکه نشان می‌دهند که اصل وجوب حجاب در میان مسلمانان، مورد قبول بوده است.

موارد استثنا از حجاب

حجاب در اسلام به‌طور عمده برای محدود کردن تقاضا از سوی مردان و عرضه از سوی زنان است، اما در موارد خاص این حکم استثنا شده است. برای مثال، زنان می‌توانند زینت خود را در برابر محارم، افراد فاقد شهوت (مانند مردان پیر) و کودکان نمایان کنند. همچنین، در برخی شرایط خاص مانند خواستگاری، ضرورت پزشکی، یا در مواقع اضطراری (مانند نجات از خطر)، نگاه به نامحرم مجاز است. علاوه بر این، نگاه به زنان اهل ذمه (غیرمسلمان) نیز در صورت عدم قصد لذت و ریبه جایز است.

حجاب در شبهه جزیره عربستان

جواد علی، تاریخ‌پژوه، می‌گوید پیش از بعثت پیامبر (ص)، مردم عربستان عموماً لباس می‌پوشیدند، اما لباس‌های مناسب و باکیفیت بیشتر در دسترس قشر مرفه بود و بسیاری از مردم به لباس‌های کهنه یا ساده اکتفا می‌کردند. با این حال، برخی مقررات پوشش به‌طور نسبی رعایت می‌شد؛ برای مثال، دختران پس از بلوغ، لباس‌های بلند و پوشیده می‌پوشیدند تا نشان دهند به سن بلوغ رسیده‌اند.

صاحب تفسیر کشاف نیز درباره پوشش زنان پیش از اسلام می‌گوید که زنان معمولاً لباس‌هایی با یقه باز می‌پوشیدند و روسری‌شان را به شیوه‌ای می‌بستند که پشت آن نمایان بود، مشابه پوشش برخی مردان عرب آن زمان.

گزارشی منسوب به آن دوران نقل شده است که حفصه، دختر عبدالرحمن، با روسری نازکی بر سر نزد عایشه آمد. عایشه روسری نازک او را پاره کرده و روسری ضخیم‌تری به جای آن به او داد. به اعتقاد پژوهشگران، این دسته از روایات نشان می‌دهد که پیش از نزول آیات مربوط به حجاب و وجوب پوشش، زنان عرب تلاش می‌کردند خود را از دید نامحرمان بپوشانند. آنها علاوه بر روسری، از نقابی نیز استفاده می‌کردند که در آن زمان رایج بود و برای پوشاندن صورت در برابر مردان و جوانان شهوتران کاربرد داشت.

حجاب در ادیان ابراهیمی

در آیین یهودیت،مسیحیت و زرتشت حجاب برای زنان امری مورد تاکید بوده است. کتاب‌های مقدس مذهبی، دستورات و احکام دینی، آداب و مراسم، و سیره عملی پیروان این ادیان، بهترین گواه بر اثبات این مدعاست. براون واشنایدر در کتاب پوشاک اقوام مختلف به بررسی لباس‌های ملی و رایج از دوران باستان تا قرن بیستم پرداخته است. این اثر نشان می‌دهد که یهودیان، مسیحیان، اعراب، یونانیان، رومیان، آلمانی‌ها و ساکنان خاور نزدیک حجاب را رعایت کرده و اغلب سر خود را می‌پوشاندند. در این بخش می‌توان بررسی کرد که پوشش زنان در ادیان و اقوام مختلف چگونه بوده است:

یهودیت

در آئین یهود، به ویژه در کتاب «تلمود»، دستوراتی برای پوشش و رفتار زنان وجود دارد که برخی از آن‌ها به‌طور خاص به پوشش زنان در انظار عمومی و تعاملات اجتماعی اشاره دارد. طبق اصول اخلاقی «تلمود»، که یکی از کتاب‌های مهم دینی و فقه مدون یهودیان است، آمده است که اگر زنی از قوانین یهود تخلف کند، مانند آنکه بدون پوشش مناسب در ملأعام حضور یابد، با مردان نامحرم صحبت کند یا صدایش آن‌قدر بلند باشد که همسایگان صدای او را بشنوند، مرد می‌تواند بدون پرداخت مهریه، او را طلاق دهد.

در کتاب تورات نیز آیاتی وجود دارد که بر اهمیت حجاب تأکید می‌کنند. یکی از این نکات، نهی از تشابه میان لباس مرد و زن است؛ به‌طوری‌که در تورات آمده است مرد نباید لباس زنانه بپوشد و زن نیز نباید لباس مردانه بپوشد. هر کسی که این کار را انجام دهد، نزد یهودیان عملی مکروه محسوب می‌شود.

مورخان نیز از حجاب سخت‌گیرانه زنان یهودی سخن گفته‌اند. مرتضی مطهری در این زمینه اشاره می‌کند که در میان یهودیان و مللی که از تفکر یهود پیروی می‌کردند، حجاب به شکلی بسیار شدیدتر از آنچه اسلام خواسته است، رعایت می‌شده است. به طور خاص، در این جوامع، سخن از پوشاندن سر و صورت زنان نبوده، بلکه هدف اصلی این بود که زنان به‌طور کلی پنهان شوند و حضور آنان به نوعی نادیده گرفته شود. این نگرش به حجاب و پوشش، در میان آن‌ها رایج و متداول بوده است.

مطابق با مبنای حجاب در شریعت یهود، کاربرد واژه‌های «چادر» و «برقع»، که به معنای روپوش صورت است، کیفیت پوشش زنان یهودی را نشان می‌دهد. همچنین، بر لزوم پوشاندن سر از نامحرمان و پرهیز از هرگونه آرایش برای دیگر مردان تأکید شده است. با وجود سخت‌گیری‌های حجاب در یهودیت، پس از رنسانس و تحولات اجتماعی اروپا، بسیاری از زنان یهودی از قوانین حجاب کنار رفتند و از کلاه‌گیس به‌عنوان پوشش استفاده کردند. امروزه برخی از بانوان یهودی ارتدوکس در اسرائیل همچنان پوشش سر را رعایت می‌کنند.

مسیحیت

در انجیل نیز به پوشش زنان اشاره شده است. در دوران قرون وسطی، زنان مسیحی در کلیساها با روسری و پوشش‌های بلند ظاهر می‌شدند. یکی از مورخان در کتاب خود درباره حکم حجاب و پوشش در آیین مسیحیت، به عقاید کلمنت و ترتولیان (دو مرجع مسیحی و اسقف بزرگ) اشاره می‌کند. طبق این عقاید، زن باید کاملاً پوشیده و با حجاب باشد، مگر آنکه در خانه خود باشد، چرا که تنها لباسی که او را می‌پوشاند می‌تواند از خیره شدن نگاه‌ها به او جلوگیری کند. زن نباید صورتش را در معرض دید قرار دهد و برای یک زن مسیحی در پیشگاه خداوند شایسته نیست که در برابر بیگانگان با زیورآلات آشکار ظاهر شود. حتی موی سر او باید مخفی باشد، زیرا دیدن آن برای بینندگان خطرناک است.

در کتاب «رسائل حجابیه» از قول شمایش یونس، مفسر انجیل، در شرح آیه سوم آمده است که زنان خواهان آزادی و کشف حجاب بودند و از روش پیشینان، یونانیان، شرقیان و غربیان خارج شدند. آنها بدون چادر و روبند به کلیسا می‌آمدند و عبادت و موعظه می‌کردند. در نتیجه، پولس آنها را نهی می‌کرد که از این رفتار خود بازگردند. او می‌فرماید: «رئیس و بزرگ هر مؤمن مسیح است و رئیس و بزرگ هر زن شوهر اوست و زن باید از شوهر خود محافظت کند و سر و صورت خود را بپوشاند، مگر برای شوهر خود.» همچنین در شرح آیه ششم آمده است: «زن در صورتی محترم است که همیشه با چادر و روبند باشد و در غیر این صورت، در حکم زن‌های زناکار خواهد بود.»

زرتشت

در آیین زرتشت، پوشش خاصی به عنوان حجاب برای زنان الزام نشده است، اما لباس‌های مرسوم و قدیمی زرتشتیان که شامل لباس بلند، شلوار و سرپوشی مانند چادر یا شنل می‌شود، مورد تأیید و تأکید قرار گرفته است. البته بر هر مرد و زنی واجب است که هنگام انجام مراسم عبادی و نیایش، سر خود را بپوشاند. در خُرده اوستا به‌صراحت آمده است: «همگان نامی ز تو بر گوییم و همگان سر خود را می‌پوشیم، و آنگاه به درگاه دادار اهورامزدا نماز می‌گزاریم.»

حجاب در ایران باستان

نمادهای پوشش در میان زنان ایران باستان به‌قدری برجسته است که برخی از اندیشمندان و مورخان تمدن، ایران را به عنوان یکی از خاستگاه‌های مهم ترویج حجاب در جهان معرفی کرده‌اند. به گفته پژوهشگران، زنان ایران‌زمین از زمان مادها، که نخستین ساکنان این دیار بودند، دارای حجاب کاملی بوده‌اند. پوشش آن‌ها شامل پیراهن بلند چین‌دار، شلوار تا مچ پا، چادر و شنلی بلند بر روی لباس‌هایشان می‌شده است.

نوع موضوع

یکی از مراحل اصلی در شناخت و تحلیل موضوعات فقهی، شناسایی نوعیت موضوع است. برای درک دقیق نوعیت هر موضوع، باید ابتدا مشخص شود که آیا این موضوع در دسته‌بندی موضوعات منصوص یا غیرمنصوص قرار دارد. در صورت منصوص بودن، لازم است که بررسی کنیم این موضوع مخترع شرعی است یا مقید شرعی. چرا که عدم دقت در این مرحله می‌تواند منجر به اشتباهات در مراحل بعدی تحلیل موضوع، انتخاب منابع و روش‌های صحیح تحقیق و بررسی شود.

در مورد موضوعاتی چون «حجاب»، باید توجه داشت که این موضوع در برخی آیات و روایات منصوص مطرح شده و به‌عنوان یک حکم شرعی قطعی شناخته می‌شود. به عنوان مثال، آیه ۳۱ سوره نور که به وضوح در مورد «ستر عورت» زنان و پوشش مناسب سخن می‌گوید، این حکم را به عنوان یک حکم منصوص و قطعی معرفی می‌کند. علاوه بر این، بسیاری از روایات اهل بیت(ع) نیز این موضوع را به‌طور خاص ذکر کرده و بر وجوب حجاب تأکید دارند. این امر نشان‌دهنده این است که «حجاب» نه تنها یک حکم شرعی ثابت، بلکه از موضوعات مقید شرعی نیز به شمار می‌رود.