حد ترخص

حَدِّ تَرَخُّص مکانی است که مسافر باید از آنجا به بعد نمازش را شکسته (نمازهای چهاررکعتی را دورکعتی) بخواند و روزه خود را افطار کند. براساس احادیث این نقطه جایی است که اذان شهر شنیده نشود و یا دیوارهای آن دیده نشود.

مفهوم شناسی

حد در لغت به معنای مانع بین دوشی و دو چیز، واژه ترخص به رخصت و جواز معنا شده است. حد ترخص از نظر شرعی مکانی است که بر مسافر لازم است ترتیب آثار سفر را پس از رسیدن در آن مکان رعایت نماید. پس از بازگشت به آن مکان از آثار سفر نهی شده است. شخص مسافر اگر در مسافرت به نقطه که حد ترخص نام گرفته است برسد می‌تواند روزه‌اش را افطار و نمازش را شکسته (نمازهای چهار رکعتی را دو رکعتی) بخواند. پس از بازگشت از مسافرت با رسیدن در محل ترخص حکم آثار وطن در وی جاری می‌شود.

در روایات دو ملاک برای حد ترخص بیان شده است؛ یکی نشنیدن اذان و دومی ناپدید شدن دیوار شهر است.

حدِّ ترخّص در اصطلاح فقهی به مكانى اطلاق مى‌شود كه مسافر با رسيدن به آن جا ديوار خانه‌هاى شهر را نبيند و اذان شهر را نشنود از اين عنوان در باب صلات بحث شده است.

ملاک حد ترخص

در حدّ ترخّص، تحقق يكى از دو ملاك نديدن ديوار خانه‌هاى شهر و نشنيدن اذان شرط است. يا هر دو باهم ملاک تحقق حد ترخص است. منظور از ندیده دیوار شهر شکل آن است نه شَبَه آن منظور از نشنيدن اذان و نديدن ديوار به خاطر دورشدن از محل است نه عوارض ديگر که مانع دیدن و شنیدن شود. در مورد نشنيدن صداى مؤذّن به تنهايى و يا نديدن ديوار خانه‌هاى شهر به تنهايى، میان فقها اختلاف است.

به باور متقدمین نشنيدن صداى مؤذّن به تنهايى و يا نديدن ديوار خانه‌هاى شهر به تنهايى در تحقق یافتن حد ترخص برای مسافر کفایت می‌کند و به نظر فقهای متأخیر با تحقق یافتن هردو ملاک حد ترخص حاصل می‌شود. ‌كه ديوار شهر را نبيند و صداى اذان آن را نشنود، در هوا، غبار يا چيز ديگرى نباشد كه مانع ديدن ديوار و شنيدن اذان شود. لازم نيست مسافر به قدرى دور شود كه مناره‌ها و گنبدهای مسجد را نبيند يا ديوارهای شهر هيچ پيدا نباشد؛ بلكه همين مقدار كه ديوارها كاملاً معلوم نباشد برای صدق حد ترخص كافى است. به محض رسیدن به حد ترخص مسافر می‌تواند نمازش را قصر و روزه‌اش را افطار نماید.

شرط حد ترخص

در شرط حد ترحص نظر واحد وجود ندارد میان فقها اختلاف است به نظر برخی شرط حد ترخص وطن و سرزمین مادری انسان نیست؛ بلكه محل اقامه و جائى كه مسافر سى روز بدون قصد مانده است نيز حد ترخص در خروج از محل اقامه و ورود آن صدق می‌کند؛ یعنی همان‌گونه که حد ترخص در وطن در رفتن و برگشتن هر دو اعتبار دارد.

محل اقامه نيز از همان حد ترخص برخوردار است. هرچند وصول به حد ترخص در غير وطن و محل اقامه و جائى كه سى روز با ترديد مانده است معتبر نيست؛ اما برخی مانند سید ابوالقاسم خویی، جواد تبریزی و سید علی سیستانی حد ترخص را مخصوص وطن و سرزمین مادری می‌‌دانند و در غیر وطن حد ترخص معنا ندارد. به نظر آنان مسافر با خارج شدن از محل اقامت خود مسافر است و می‌تواند در ماه رمضان روزه‌اش را افطار و نمازش را شکسته بخواند. دیگر اینکه حد ترخص برای کسانی اعتبار دارد که قصد مسافرت داشته باشد و در غیر آن حد ترخص اعتبار ندارد.

حد ترخص شهرهای بزرگ

حد ترخص شهرهای بزرگ نديدن ديوار آخرين خانه‌هاى محلّه‌ سکونت مسافر و نشنيدن صدای اذان آن محله است نه آخر شهر. هرچند برخی این نظر را قبول ندارد.

تعیین حد ترخص

تعیین حد ترخص توسط عرف تعیین می‌شود نه شرع، شرع تنها شاخصه و حکم آن بیان کرده است؛ یعنی هرموضعی که عرف بگوید از اسم شهر برون است آن موضع حد ترخص محسوب می‌شود و اگر به نظر عرف اسم آن موضع داخل شهر است حد ترخص صدق نمی‌کند.

منابع

• اصولی، احسان، توضیح المسائل (امام و مراجع)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. دفتر انتشارات اسلامی، 1381ش.
• خمینی‌، روح الله، ترجمه تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينی، 1385ش.
• سرور، ابراهیم حسین، المعجم الشامل للمصطلحات العلمیة و الدینیة، بیروت، دار الهادي، 1387ش.
• طوسى، محمد بن الحسن‏، الإستبصار فيما اختلف من الأخبار، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ اول، 1390ش.
• فاضل موحدی لنکرانی، محمد، اصول فقه شیعه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ اول، 1381ش.
• مرعی، حسین عبدالله، القاموس الفقهي، بیروت، دار المجتبی، 1413ق.
• نراقی، مهدی بن‌ابی‌ذر، تحفه رضویه، قم، بوستان کتاب، 1384ش.
• هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بيت (عليهم السلام)، 1382ش.
• یزدی، محمد کاظم بن عبد العظیم، غایة القصوی في ترجمة العروة الوثقی، قم، صبح پيروزی، 1381ش.