حق معنوی

حقّ معنوی، به معنای آن است که هر فرد نسبت به آورده ها و نتایج حاصل از تلاش های فکری خود که از خلال آن، آثاری همچون کتاب، فیلم ، موسیقی، اختراع، طرح صنعتی و مواردی از قبیل آن ایجاد می شود، حق مالکیت دارد که به این حق، مالکیت فکری نیز گفته می شود.

از آنجا که امروزه موضوع حقّ معنوی در تمام جوامع اسلامی و غیر اسلامی مطرح است، فقهاء و حقوق دانان نگاه ویژه به آن دارند. عدم تعلق به مال عینی و منافع عارضی، اعتباری بودن و دائمی نبودن از شاخصه های مهم تشخیص حقّ معنوی بشمار می آید. موضوع «حقّ معنوی» از موضوعات مقید شرعی محسوب می شود.

مفهوم شناسی

عنوان یاد شده از عناوین جدید است که فقهاى معاصر و حقوق دانان در فقه و حقوق به تعریف آن پرداخته اند؛

• حق معنوی در علم فقه: امتيازى غير مادى از قبيل حق تأليف و حق اختراع.

به حقوقى كه متعلَّق آنها امور اعتبارى و معنوى است، حقوق معنوى اطلاق مى‌شود، مانند حق طبع (تكثير و چاپ اثر)، حق اختراع، حق امتياز انتشار روزنامه و مجله، حق استخراج معدن و حق امتياز آب، برق، گاز و تلفن. مقابل آن، حق عينى قرار دارد كه متعلق آن عين خارجى است، از قبيل حق تحجير و حق قصاص كه متعلق اوّلى زمين و دومى جانى است.

• حق معنوی در علم حقوق: حقّ معنوی سیطره شخصی بر شیء معنوی است و منظور از شیء معنوی چیزی است که با حواس درک نشود، مثل: افکار، اختراعات و شهرت تجاری.

به بیان دیگر، حقوق معنوی را در برابر حقوق مالی‌ای به کار می‌برند که متعلق به اعیان یا منافع باشد، مانند: حق بایع در ثمن و حق مشتری در بیع و حق شفیع در شفعه؛ نه مانند: حقوق ارتفاق و حق مستأجر. پس هر حقی که به مال عینی و منافع عارضی تعلق نگیرد، حق معنوی است.

حقوق معنوی را حقوق مالکیت‌های معنوی نیز می‌گویند، اما برخی از حقوق‌دانان، اطلاق مالکیت را بر حقوق معنوی، مسامحه‌ای می‌دانند، زیرا (دائمی بودن) در حقوق موضوعه از ویژگی‌های مالکیت است که در حقوق معنوی وجود ندارد.

تعریف حقوق مالکیت معنوی (intellectual property) از نظر سازمان جهانی مالکیت معنوی: حقوق ناشی از خلاقیت ها و آفرینش های فکری در زمینه های ، علمی ، صنعتی ، ادبی ، و هنری است. حقوق معنوی به دو قسم تقسیم می شوند؛

1. مالکیت صنعتی (industrial property) که شامل حق اختراع ، طرح های صنعتی ، علایم تجاری و علایم جغرافیایی می شود.
2. حقوق مالکیت ادبی و هنری (copy right) که به حمایت از حقوق مولقان ومنصفان وهنرمندان می پردازد . لیکن در ایران بدلیل عدم الحاق به کنواسیون های برن و رم در زمینه کپی رایت حمایت کافی از این حقوق بعمل نمی آید.

شاخصه و قیود موضوع

شاخصه های اصلی که سبب تمایز موضوع «حقّ معنوی» از موضوع «حقّ مالی» می شود عبارتند از:

1. عدم تعلق به مال عینی و منافع عارضی: حقوق معنوی را در برابر حقوق مالی‌ای به کار می‌برند که متعلق به اعیان یا منافع باشد، مانند: حق بایع در ثمن و حق مشتری در بیع و حق شفیع در شفعه؛ نه مانند: حقوق ارتفاق و حق مستأجر. پس هر حقی که به مال عینی و منافع عارضی تعلق نگیرد، حق معنوی است.
3. اعتباری بودن: به حقوقى كه متعلَّق آنها امور اعتبارى است، حقوق معنوى اطلاق مى‌شود.
4. دائمی نبودن: برخی از حقوق‌دانان، اطلاق مالکیت را بر حقوق معنوی، مسامحه‌ای می‌دانند، زیرا (دائمی بودن) در حقوق موضوعه از ویژگی‌های مالکیت است که در حقوق معنوی وجود ندارد.

نوع موضوع

یکی از مراحل موضوع شناسی عناوین فقهی، شناخت نوعیّت موضوع است. برای شناخت نوعیّت موضوع باید مشخص شود که این لفظ حاکی از موضوع از لحاظ مختلف در کدام دسته از اقسام موضوعات قرار می گیرد مثلاً موضوعات، یا منصوص هستند یا غیر منصوص(عرفی)، موضوعات منصوص یا مخترع شرعی هستند یا مقیِد شرعی. با توجه به اینکه «حقّ معنوی» یکی از اقسام موضوع «حقّ» می باشد و واژه «حقّ» در روایات آمده است، عنوان «حقّ معنوی» از عناوین منصوص محسوب می شود. و از این جهت که برخی قیود موضوع «حقّ معنوی» در قانون ثبت اختراعات بیان شده است، موضوع «حقّ معنوی» از موضوعات مقید شرعی محسوب می شود.

کاربرد های فقهی موضوع

عنوان ياد شده از عناوين جديد است كه فقهاى معاصر در بخش مسائل مستحدثه و نيز در پاسخ استفتائات به برخى احكام آن اشاره كرده‌اند.

علوم مرتبط

عنوان «حق معنوی» با دانش های حقوق و تجارت مرتبط است.

مصداق موضوع حق معنوی

مصادیق حق معنوی را می توان به دو بخش مصادیق حقوق مالکیت صنعتی و مصادیق حقوق مالکیت ادبی و هنری تقسیم کرد:

• مصادیق حقوق مالکیت صنعتی

1. علائم تجاری :علامتی است که یک شخص حقیقی ،شرکت ،موسسه و ….برای اشاره به یک فعالیت ،خدمات ویا تولید محصولات و ….درزمینه امور تجاری ثبت می نماید وبا آن علامت قابل شناسایی و متمایز از دیگر اشخاص حقیقی و حقوقی خواهدشد. می توان گفت علامت تجاری نشانی است که باعث می شود تا کالایا خدمت یک بنگاه از کالاها و خدمات دیگربنگاه ها متمایزشودو مشتریان بتوانند ان را ازموارد مشابه تشخیص دهند. حمایت قانون گذار از علائم تجاری ،هم باعث حفظ حقوق دارنده علامت تجاری می شود و هم گسترش کسب و کار شرافتمندانه و سالم را موجب می گردد . علائم تجاری باید ویژگی هایی داشته باشند از جمله: باید تازگی داشته و برای جنسی که به کاربرده می شود جدیدباشد، موجب گمراه کردن مشتریان نگردد، باید وجه تمایز داشته و ابتکاری باشد.
3. حق اختراع :به موجب ماده ۱ قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی وعلائم تجاری مصوب ۱۳۸۶،اختراع نتیجه فکر فرد یا افراد است. این افراد برای اولین بار فرآیند یا فرآورده های خاص را ارائه می کند. همچنین مشکلی را در یک حرفه ،فن،فناوری،صنعت،ومانند آن ها حل می نماید. البته بین اختراع وورقه اختراع بایدتفاوت گذاشت ورقه اختراع سندی است که برای حمایت ازاختراع صادر می شود، همچنین می توان گفت ورقه اختراع امتیاز انحصاری است که ازطرف دولت به مخترع برای مدت معین واگذار می شود.
4. مدل های مصرفی (اختراعات کوچک)یا پتنت نوآوری (innovation patent): اختراعات کوچک که ابتکاری ساده ترهستند مانند اختراع انبردست. دراین مدل حقی انحصاری دریک دوره محدود به مخترع داده می شود که تعریف و حمایت های این درکشورهای مختلف متفاوت است. به طور مثال درایران مدل های مصرفی غیرقابل ثبت است ودرخواست های مرتبط با مدل های مصرفی ،درقالب ثبت اختراع ،ثبت می شود.
5. طرح های صنعتی: به طور کلی می توان گفت که طرح صنعتی حالت تزئیینی و زیبایی کالای مصرفی را تشکیل می دهد. این حالت خاص ممکن است به شکل ،الگو یا رنگ کالا بستگی داشته باشد. این طرح می تواند دارای خصوصیت سه بعدی مثل شکل یا صورت ظاهری یک کالا باشد و هم دارای خصوصیت چند بعدی مثل الگو،خطوط و رنگ ها باشد. طرح صنعتی درحد وسیعی در تولیدات صنعتی وصنایع دستی بسیاری مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان مثال: ساعت ها،جواهرآلات،مدل واقلام تجملی ،ابزارآلات پزشکی ،اسباب خانگی مبلمان، لوازم الکترونیکی ،وسایل نقلیه ،ساختارهای مربوط به معماری، طرح ها و پارچه و بافتنی و اقلام ساده کننده کار مثل لوازم خانه و اسباب بازی .براساس قوانین برخی ازکشورها، یک طرح صنعتی قابل حمایت باید از جدید باشد. قوانین تعداد دیگری از کشورها، شرط ابتکاری و اصیل بودن رابرای طرح صنعتی لازم و ضروری دانسته اند.
6. نشانه های جغرافیایی :نشانه ای است که مبدا کالایی را با قلمرو ،منطقه یا ناحیه ازکشور منتسب می سازد. مشروط به اینکه کیفیت و مرغوبیت ،شهرت یا سایر خصوصیات کالا اساسا قابل انتساب به مبدا جغرافیایی آن باشد. مانند چاقوی زنجان، اناریزد یا فرش کاشان .
7. گونه های جدید گیاهی: اتحادیه بین المللی حمایت ازگونه های جدیدگیاهی (upov)درنظردارد تا از طریق مالکیت فکری ازحقوق کشاورزان در مدت زمان محدود زیرنظرمالکیت فکری حمایت نماید . درایران درسال ۱۳۸۲ قانون ثبت ارقام گیاهی و کنترل و گواهی بذر ونهال تصویب شد . مخترع گونه جدید گیاهی بایدفرم اظهارنامه مربوطه را تکمیل کند وطبق این قانون به موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر ونهال ارائه نماید.
8. اسرارتجاری: می توان گفت اسرارتجاری شامل ،فرمول ،رویه،فرآیند،طرح ،الگویا مجموعه اطلاعاتی است که دریک کسب و کار برای به دست آوردن مزیت نسبت به رقبا مورد استفاده قرار می گیرند . مالکیت فکری تازمانی از این اسرار حمایت می کند که افشا نشود . درصورت افشا اسرارتجاری از شمول مالکیت فکری خارج خواهند شد».

• مصادیق حقوق مالکیت ادبی و هنری

حقوق مالکیت‌های ادبی و هنری «بنابر ماده دوم قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان (تصویب شده در ۱۳۴۸ه. ش) از آثار شمرده شده در زیر حمایت می‌شود:

2. کتاب، رساله، جزوه، نمایش‌نامه و هر نوشته علمی، فنی، ادبی و هنری؛
3. شعر، ترانه، سرود و تصنیف به هر ترتیب و روشی نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛
4. اثر سمعی و بصری به منظور اجرا در صحنه‌های نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛
5. اثر موسیقی که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد؛
6. نقاشی، تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشته‌ها و خط‌های تزیینی و هرگونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر طریق و روش به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد؛
7. هرگونه پیکره (مجسمه)؛
8. اثر معماری، از قبیل: طرح و نوشته ساختمان؛
9. اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد؛
10. اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم؛
11. اثر ابتکاری که بر پایه فرهنگ عامه (فولکلور) یا میراث فرهنگی و هنر ملی پدید آمده باشد؛
12. اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد؛
13. هرگونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نام برده در این فصل پدید آمده باشد.

منابع

• هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، ۱۳۹۵ش.