رؤیت هلال
رؤیت هلال در فقه اسلامی به مشاهدهی بخشی از سطح ماه پس از مقارنه گفته میشود و مبنای شرعی آغاز ماه قمری بهشمار میآید. شارع مقدس، رؤیت هلال را معیار تحقق ماه جدید دانسته و نه صرف خروج ماه از محاق یا محاسبات نجومی. بر همین اساس، فقیهان سه نوع رؤیت را مطرح کردهاند: رؤیت با چشم غیرمسلح، رؤیت با چشم مسلح و رؤیت علمی یا محاسباتی. بیشتر فقیهان بر این باورند که رؤیت باید واقعی باشد و علم یا اطمینان حاصل از آن، در ثبوت ماه کفایت میکند. در این میان، اختلافنظرهایی دربارهی اعتبار ابزارهای نجومی، اشتراک افق و نقش حکم حاکم اسلامی در اثبات ماه وجود دارد.
از منظر فقهی، رؤیت هلال میتواند «طریقی» یا «موضوعی» تلقی شود. در دیدگاه طریقیت، رؤیت صرفاً راهی برای احراز حلول ماه است و ذاتاً در حکم شرعی نقشی ندارد؛ در حالی که در دیدگاه موضوعیت، تحقق حکم شرعی مانند وجوب روزه متوقف بر خودِ رؤیت است. فقهایی چون خویی، سبزواری، صدر و حکیم، رؤیت را طریقی دانستهاند و به جانشینی بینه، گذشت سی روز، یا علم یقینی به ثبوت هلال بهجای رؤیت استناد کردهاند. ادلهی قرآنی و روایی نیز بر لزوم رؤیت و یقین در این امر تأکید دارند، چنانکه بر اساس اجماع فقیهان، آغاز و پایان ماه قمری تنها با رؤیت هلال یا گذشت سی روز ثابت میشود.
اختلاف مراجع معاصر بیشتر در دو محور است: نخست، کفایت رؤیت با ابزارهای نوری؛ دوم، معیار جغرافیایی رؤیت (اشتراک افق). فقیهانی مانند امام خمینی، سیستانی و مکارمشیرازی رؤیت با چشم عادی و اتحاد افق را شرط میدانند، در حالیکه خامنهای و فاضل لنکرانی رؤیت با چشم مسلح را کافی میدانند. همچنین، برخی فقها رؤیت در نقاط مشترکاللیل را برای سایر بلاد معتبر میشمارند. در مجموع، فقه اسلامی با وجود اختلاف مبانی، بر اصل «رؤیت یقینی و واقعی» بهعنوان معیار ثبوت ماه تأکید دارد و ابزارها و محاسبات نجومی تنها در صورتی معتبرند که منجر به یقین شرعی شوند.
مفهوم رؤیت هلال[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به گفته پژوهشگران زبان و فرهنگ اسلامی، «رؤیت هلال» به معنای دیدن ماه نو در شبهای آغازین ماه قمری است. واژه «رؤیت» از ریشه «رأی» به معنای دیدن و «هلال» از ریشه «هلل» به معنای ماه نو دانسته شده است؛[۱] واژهای که در منابع لغوی گاه به نور ماه تا شب هفتم و حتی شبهای پایانی ماه نیز اطلاق شده است. ریشه «هلل» به معنای «بلند کردن صدا» نیز سبب شده است هلال را چنین بنامند، زیرا مردم هنگام دیدن آن تکبیر و دعا سر میدادند.[۲]
در فقه اسلامی، رؤیت هلال مشاهده بخشی از سطح روشن ماه پس از «مقارنه» است؛ زمانی که ماه از محاق خارج میشود و بخشی از آن بر اثر تابش خورشید قابل مشاهده میگردد[۳]. بر اساس نظر فقیهان، آغاز ماه قمری تنها با رؤیت هلال ثابت میشود[۴] و صرف خروج ماه از محاق یا تحتالشعاع بودن آن کافی نیست.[۵] ازاینرو رؤیت هلال معیار اصلی تعیین شروع و پایان ماههای قمری و مبنای احکام شرعی، ازجمله روزه و مناسک مرتبط است.[۶]
رؤیت هلال در فقه اسلامی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
فقیهان بر این باورند که ادله نقلی، مانند آیات[۷] و روایات،[۸] دلالت بر لزوم رویت هلال دارند.[۹] بیشتر فقیهان، اثبات هلال را به رویت، ضروری دین دانسته و اجماع و اتفاق مسلمانان را بر اعتبار آن ثابت شمردهاند[۱۰] بهعنوان نمونه سید مرتضی[۱۱] برای اعتبار رویت هلال به چهار دلیل استدلال میکند اجماع، سیره، قرآن و احادیث. مسئله رؤیت هلال یا گذشت سی روز برای اثبات اول ماه، در میان علمای شیعه از چنان اهمیتی برخوردار است که آنان در کتب فقهی خود ابواب مستقلی را به آن اختصاص داده و روایات گوناگونی را در این زمینه نقل کردهاند.[۱۲] برخی از فقیهان در مسئله چگونگی اثبات هلال، از «رؤیت»، «علم به رؤیت» و «امکان رؤیت» سخن گفتهاند. بهعنوان نمونه، یوسف بحرانی «علم به رؤیت» را معیار در ترتّب حکم میداند.[۱۳] در کتابهای فقهی معموماً بحث از ثبوت هلال و چگونگی رؤیت آن در کتاب «الصوم» و در کتاب «الشهادات» به مناسبت عدم پذیرش شهادت زنان در رؤیت هلال مطرح شده است.[۱۴]
دربارهی چگونگی رؤیت هلال، میان فقیهان نظرات مختلفی وجود دارد. به گفتهی یدالله دوزدوزانی، از مراجع تقلید ساکن قم، دیدگاه مشهور میان فقیهان آن است که رؤیت باید با چشم غیرمسلح انجام شود[۱۵] در مقابل، گروهی از فقها بر این باورند که رؤیت هلال با تلسکوپ یا ابزارهای نجومی کافی نیست و باید هلال با چشم غیرمسلح دیده شود؛ اما اگر با استفاده از ابزارهای نجومی محل دقیق هلال مشخص گردد و سپس همان نقطه با چشم غیرمسلح رؤیت شود، این رؤیت معتبر خواهد بود.[۱۶]
در فقه شیعه، تعیین آغاز ماه قمری و شب اول ماه مستلزم رعایت قواعد شرعی رؤیت هلال است که توسط فقها مورد بحث و تبیین قرار گرفته است. بخشی از این احکام، که در کتاب «تحریر الوسیلة» امام خمینی ذکر شده است.[۱۷]
نوع موضوع رؤیت هلال[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در فقه اسلامی، یکی از گامهای اساسی در بررسی مسائل مربوط به عبادات، شناخت نوعیت موضوع است؛ یعنی باید روشن شود که آیا موضوع مورد بحث از موضوعات منصوص شرعی است یا غیرمنصوص.[۱۸] در موضوع «رؤیت هلال»، نصوص فراوانی از قرآن و روایات وجود دارد که به روشنی آن را بیان کردهاند. به عنوان نمونه، آیهی ۱۸۵ سوره بقره با عبارت «فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ» مستقیماً بر ارتباط میان رؤیت ماه و وجوب روزه دلالت دارد، و روایات بسیاری نیز در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت به صراحت رؤیت هلال را معیار آغاز ماه قمری معرفی کردهاند.[۱۹] از اینرو، رؤیت هلال از موضوعات منصوص شرعی به شمار میرود.
فقیهان در تبیین نوعیت این موضوع، آن را از مصادیق موضوعات مقید شرعی دانستهاند؛ بدین معنا که «رؤیت هلال» در اصل، یک پدیدهی طبیعی و تکوینی است، اما شارع مقدس آن را بهعنوان نشانه و معیار شرعی برای آغاز و پایان ماههای قمری قرار داده است. به عبارت دیگر، شارع، تحقق حکمهایی مانند وجوب روزه و افطار را بر رؤیت هلال مقید کرده است، نه بر تولد نجومی ماه یا محاسبات علمی صرف.[۲۰]
بنابراین، «رؤیت هلال» در فقه اسلامی موضوعی مقید شرعی و دارای طریقیت شرعی است؛ یعنی شارع آن را به عنوان راهی برای احراز حلول ماه مقرر کرده است، نه اینکه خودِ رؤیت دارای تأثیر تکوینی در ایجاد ماه قمری باشد. ازاینرو، اختلاف فقها دربارهی ابزار رؤیت (چشم عادی یا مسلح) و اتحاد یا اختلاف افق، ناظر به شیوهی تحقق این طریقیت است، نه اصل موضوع شرعی.[۲۱]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ ابنمنظور، ذیل واژه «رأی» و «هلل»؛ فیروزآبادی، ذیل واژه «هلل».
- ↑ ابنفارِس، ذیل واژه «هلل».
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خویی، المستند في شرح العروة الوثقى، کتاب الصوم، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص ۱۱۸.
- ↑ ابنمنظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۷۰۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۶۷؛ بحرانی، حدائق الناضرة، ۱۳۶۳ش، ج۱۳، ص۳۴۰.
- ↑ مختاری، رؤیت هلال، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۱۰۱-۱۰۴.
- ↑ آیه ۱۸۵ سوره بقره؛ آیه ۱۸۹ سوره بقره؛ آیه ۵ سوره یونس.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۵۴؛ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱۱، ص۱۱۸؛ بروجردی، جامع احادیث الشیعة، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۱۲۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۵۵؛ سید مرتضی، رسائل الشریف، ۱۴۰۵ق، ج۲،ص۲۰؛ ابنزهره، غنبة النزوع الی علمی الأصول و الفروع، ۱۴۱۷ق، ص۱۳۲.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۵۵؛ علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ۱۴۱۲ق، ج۹، ص۲۲۲.
- ↑ سید مرتضی، رسائل الشریف، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، ج۱۰، ص۲۵۲.
- ↑ بحرانی، حدائق الناضرة، ۱۳۶۳ش، ج۱۳، ص۲۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: بنیفضل، مدارك تحرير الوسيلة (كتاب الصوم)، ۱۳۸۰ش، ص۳۰۵.
- ↑ دوزدوزانی، رساله هلالیه، ۱۳۹۲ش، ص۲۰.
- ↑ سبحانی، استفتائات(سبحانی)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۲۹.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۷۹.
- ↑ بیات، «مجموعه مقالات مبانی و روش شناخت موضوعات»، ص۲۰-۳۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۵۴؛ حر عاملی، وسائلالشیعة، ۱۴۱۶ق، ج۱۰، ص۲۵۲.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۶۷؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۳۶۳ش، ج۱۳، ص۳۴۰.
- ↑ خویی، المستند فی شرح العروة الوثقى، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۶۳؛ سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۱۰، ص۲۷۳.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- آملی، مجمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، تهران، بینا، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- «۹ مبنای فقهی برای اثبات اول ماه قمری»، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: ۲۱ فروردین ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۱ آبان ۱۴۰۴ش.
- «نظر رهبر انقلاب درباره نحوه اثبات حلول ماه جدید قمری»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتالله خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۱۸ شهریور ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱ آبان ۱۴۰۴ش.
- ابنحمزه، محمدبن علی، الوسیله الی نیل الفضیله، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی قم، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- ابنزهره، حمزه بن علی، غنیه النزوع الی علمی الاصول والفروع، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- ابنمنظور، جمال الدین، لسان العرب، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
- اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد االذهان، قم، دفتر انتشارات اسالمی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۳ش.
- بروجردی، سید حسین، جامع احادیث الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، نشر الصحف، ۱۴۱۵ق.
- بنیفضل، مرتضی، مدارك تحرير الوسيلة (كتاب الصوم)، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (ره)، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- تهرانی، محمدحسین حسینی، رسالة حول مسئلة رؤیة الهلال، بیجا، بیتا.
- حسنزاده آملی، حسن، دروس معرفة الوقت و القبلة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- حسنزاده، امیر و محمد احمدی و یوسف شعبانی،ماه نو: مبانی علمی رویت هلال، مشهد، نشر بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۸۷ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تحقیق: محمدرضا حسینی جلالی، قم، مؤسسه آلالبیت(ع)، ۱۴۱۶ق.
- خامنهای، سید علی، اجوبة الاستفتائات، بیروت، نشر الدار الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- خراسانی، حمیدرضا و رضا مختاری، «استهلال» در دانشنامه حج و حرمین شریفین، قم، مشعر، ۱۳۹۲ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، مؤسوعه الامام الخوئی، قم، مؤسسة إحیاء آثار الامام الخوئی. ۱۴۱۸ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، مستند العروة الوثقی: کتاب الصوم، مقرر: مرتضی بروجردی، قم، نشر لطفی، ۱۳۶۴ش.
- دوزدوزانی، یدالله، رساله هلالیه، قم، نشر همراز قلم، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- سبحانی، جعفر، استفتائات(سبحانی)، قم، نشر مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- سند، محمد، هیویات فقهیة: اشتراط وحدة الأفق فی ثبوت الهلال، ثبوت الهلال بحکم الحاکم، الفجر فی اللیالی المقمرة مبدأ الغروب، مقرر: احمد ماحوزی، قم، نشر الاجتهاد، ۱۴۲۹ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق: مهدی رضایی، قم، دار القرآن الکريم، ۱۴۰۵ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، المسائل الناصریات، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامية، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- شبیری زنجانی، موسی، استفتائات(شبیری)، قم، انتشارات مرکز فقهی امام محمد باقر(ع)، چاپ اول، ۱۳۹۶ش.
- شهید اول، محمد ین مکی، الدروس الشرعیة فی الفقه الإمامیة، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، اَلمُقنع، قم، مؤسسه امام هادی(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، مکتبة المرتضویة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیبالاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- صدر، سید محمد، ماوراء الفقه، بیروت، دار االضواء، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- صدر، محمدباقر، الفتاوی الواضحة وفقاً لمذهب أهل البیت علیهم السلام، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ هشتم، ۱۴۰۳ق.
- طباطبایی حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، دار التفسیر، ۱۴۱۶ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی(المحشّی)، تحقیق: احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة: موسوعة فقهیة کاملة مشحونة بالتخریج و التفریع، قم، مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۳۸۸ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، انتشارات البحوث الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۱۲ق.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، اعتبار ابزار جدید در رؤیت هلال، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره ۴۳، سال ۱۱، پاییز ۱۳۸۴ش.
- فیاض، محمداسحاق، رساله توضیح المسائل، قم، نشر مجلس، ۱۴۲۶ق.
- فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، نشر کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی علیه السلام، ۱۴۰۶ق.
- کاشفالغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۲۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۸ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق: عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الامامیة، تهران، قسم الدراسات الإسلامیة فی مؤسسة البعثة، چاپ سوم، ۱۴۱۰ق.
- مختاری، رضا و محسن صادقی، رؤیت هلال، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۴ش.
- مظاهری، حسین، استفتاءات (مظاهری)، اصفهان، مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (علیها السلام)، ۱۳۹۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، چند نكته مهم در باره رويت هلال، قم، نشر مدرسه الامام على بن ابىطالب(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- نجفی، محمدحسن، جَواهر الکلام فی شرحِ شرائعِ الاسلام، تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دارُ اِحیاء التُّراثِ العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- موسوی عاملی، محمد بن علی، مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام، مشهد، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- هاشمی شاهرودی، محمود، «رؤیت هلال و ثبوت ماه»، مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره ۲۷، سال ۴، پاییز ۱۳۸۰ش.