وقف

این مقاله توسط کاربر HAFEZI: در حال ویرایش است.

وقف به معنای قرار دادن منفعت مال خود در اختیار عموم یا گروه خاصی برای استفاده نمودن از منفعت مال موقوف و حق فروش عین مال موقوفه را ندارند. در فقه اسلامی وقف از سه رکن تشکیل می شود و برای اجرای عقد وقف وجود هر سه شرط ضروری است. رکن اول واقف است که شخص وقف کننده منظور می باشد. رکن دوم موقوف علیهم افرادی که مال برای آنها وقف شده و رکن سوم عین موقوف است که منظور مال وقف شده می باشد. در منابع دینی اصطلاح وقف به کار برده نشده است معانی متعددی نقل شده که اشاره به این مضمون دارد مانند صدقه جاریه، انفاق و... وقف تنها مختص زمان بعد از ظهور اسلام نیست بلکه به دوران قبل از اسلام نیز وقف کردن اموال وجود داشته است تا مردم از منافع آن استفاده کنند و از وقف کنندگان به نیکی یا نمایند.

مفهوم شناسی

وقف در لغت به معنای توقف نمودن به حالت ایستاده ماندن است . و به معنای آرام گرفتن نیز به ار رفته. در اصطلاح فقهی وقف به معنی اجرای نمودن یا خواندن صیغه مختص به وقف است که در نتیجه آن مال شخص ثابت به شکل اول خود می ماند و تغییر نمی کند و به اصلاح حبس می شود ولی مردم از منافع آن استفاده می کنند، برای مثال زمین که وقف می شود بدون این که از بین برود یا فروخته شود برای استفاده مردم در آن چیزی بنا می شود. وقف با توجه به قصد وقف کننده به دو دسته تقسیم می شود : اول وقفی را که برای عموم افراد قرار بدهد که به آن وقف عام می گویند. دوم آن که وقف کننده به قصد استفاده برای گروه خاصی وقف نماید که به آن وقف خاص می گوبند. و تنها گروهی می توانند از منفعت مال وقف شده استفاده کنند که وقف کننده تعیین کرده. . وقف قبل از اسلام در دوران گذشته در جوامع گوناگون نیکی نمودن به دیگرا به صورت حبس نمودن مال برای استفاده دیگران وجود داشته است اما به نام وقف یا اصلاحات خاص نبوده و تنها قصد انجام دهنده این کار نیکی و منفعت رساندن به عموم افراد یا گروه خاص بوده. شافعی یکی از مؤسسان گروهای مذهبی اهل سنت که به مذهب شافعی معروف هستند گفته است که در دوران جاهلیت کسی مال خود را وقف ننموده و بعد از بعثت پیامبر اسلام مسلمانان به انجام این عمل نیک روی آوردند. دکتر اکبیسی در نقد این سخن شافعی معتقد است که در گذشته و در جوامع دیگر وقف یا به اصطلاح حبس مال برای استفاده از منفعت مال موقوفه وجود داشته است و تنها تفاوت بین این نام و اصطلاح وقف است که در آن زمان رایج نبوده است.

وقف در قرآن و سنت

درآیات شریفه ای که بر «انفاق، احسان، عمل صالح، خیرات، مبرات،...باقیات صالحات، ایثار،...صراحت دارد و از طرفی مبارزه بی‌امان وحی الهی را با «کنز مال، تکاثر، تفاخر، استکبار سرقت، طغیان، کسب حرام، حب مال، راندن قهر آمیز یتیم، پرخاش برسائل به این نتیجه می‌رسیم که جایگاه وقف در اسلام بسیار خاص است بطوری که خداوند مال را زینت می‌داند اما انجام کار نیک را بهتر از چیزهای دیگر نزد خود محبوب می داند. یکی از نمونه های باقیات صالحات می تواند وقف باشد که بسیار به سود افراد جامعه خواهد بود برای رشد و کمال.. در روایات نیز بسیار به این امر تأکید شده برای مثالدر مناقب ابن شهر آشوب آمده است که علی (ع) در "ینبع" صد چشمه در آورد و برای حاجیان خانه خدا وقف فرمود و چاه هایی در راه کوفه و مکه حفر کرد و مسجد فتح را در مدینه و مسجدی را در مقابل قبر حمزه و در میقات و کوفه و بصره و آبادان بنا کرد.

انواع وقف

تقسیم‌بندی در وقف بسته به نیت وقف کننده به دسته های مختلف تقسیم می شود : وقف عام، وقف خاص، وقف دائمی، وقف موقت، وقف منفعتی و وقف غیر منفعتی وقف عام به معنای وقف برای عموم است و مختص گروه خاصی نیست. برای افراد خاص مورد نظر شخص وقف کننده است وقف دائمی وقف خاص به معنای وقف بدون محدودیت زمانی. وقف موقت وقف دارای محدودیت زمانی است که شخص وقف کننده تعیین می نماید. وقف منفعتی وقف غیر منفعتی قصد از وقف استفاده از مال وقف شده است بدون کسب منفعتی برای گروه خاصی. شرایط وقف اولین شرط اجرای صیغه شرعی عقد وقف است که باید توسط وقف کننده جاری شود تا وقف عملی شود. وقف خاص دوم واقف نباید شرطی بگذارد و تحقق عمل وقف بسته به انجام آن شرط باشد. وقف خاص سوم وقف موقت صحیح نمی باشد. چهارم بعد از اجرای عقد وقف، وقف کننده تسلطی بر مال موقوفه نداشته باشد. پنجم وقف کننده نباید خود را جزو کسانی که از مال وقف نفع می‌برند و استفاده می‌کنند،حائری یزدی، وقف خاص نام ببرد. شرایط وقف کننده شخصی که وقف می کند باید عاقل، بالغ، رشید باشد و اختیار داشتن و مالک بودن از شرایط وی است. صیغه وقف «وقفت» (وقف کردم) و «حبست» (حبس نمودم) و «سبّلت» (سبیل نمودم) بلکه و «تصدّقت» (صدقه نمودم) با این نیت که «صدقه‌ای است ابدی که فروخته و هبه نمی‌شود» و مانند این‌ها. و همچنین مانند «زمین خود را موقوفه یا حبس شده یا سبیل قرار دادم بر چنین...» و عربی و ماضی بودن در آن معتبر نیست، بلکه جمله اسمی کفایت می‌کند مانند «این وقف است» یا «این حبس یا سبیل شده است» از جمله صیغه های مورد استفاده برای وقف است.

منابع

• ابن منظور مصری، محمد بن مکرم؛ لسان العرب، بیروت، دارصادر، چاپ اول 1300 ه‍.ق
• نوری، میرزا حسین ،مستدرک الوسائل؛ قم مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول 1408.
• مغنیه، محمد جواد؛ الفقه علی المذاهب الخمسه، بیروت، 1402 قمری.
• الکبیسی، محمد؛ احکام وقف در شریعت اسلام، ترجمه صادقی گلدر، تهران سازمان حج و اوقاف، چاپ اول بی تا.
• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «نقش وقف در پویایی اسلام»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۹/۲۸.
• ابن شهر آشوب ؛ المناقب، قم، انتشارات علّامه، 1379 ق.
• حائری یزدی، محمدحسن، وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی.
• موسوعة الامام الخمینی، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۶۷، کتاب الوقف، مسئله ۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ ه‍.ق