ارش

ارش نوعی دیه است که مبلغ آن در شرع مشخص نشده است . نحوه محاسبه ارش به این ترتیب است که قاضی با در نظر گرفتن میزان آسیب وارد شده به شخص ، شدت جنایت ، مبلغ دیه کامل و نظر کارشناس ، مبلغ ارش را تعیین می کند. ارش جنایت، ارش عیب، ارش بکارت از مهمترین موارد ارش می باشند.

مهمترین شاخصه تمایز ارش از دیه این است که مقدار ارش در شرع، معین نشده است، قاضی باید آن را تعیین کند. ارش از عناوین منصوص و از این جهت که برخی قیود عنوان «ارش» در روایات آمده مقید شرعی محسوب می شود.کاربرد فقهی «ارش» بیشتر در باب های دیات و تجارت می باشد.

مفهوم شناسی

ارش، مقدار مالى است كه به عنوان جبران خسارت مالى يا بدنى كه در شريعت براى آن اندازه‌اى مشخص نشده به خسارت ديده پرداخت مى‌گردد. مهم‌ترين موارد ارش عبارتند از:

3. ارش جنايت: در ماده 449 قانون مجازات اسلامی ارش جنایت به این ترتیب تعریف شده است : ارش، دیه غیر مقدر است که میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و تاثیر آن بر سلامت مجنی علیه و میزان خسارت وارده با در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین می کند. مقررات دیه مقدر در مورد ارش نیز جریان دارد مگر اینکه در این قانون ترتیب دیگری مقرر شود. به بیان ساده، در شرع اسلامی، برای دست دیه ای با مبلغ مشخص مقرر شده است اما برای تاندون دست، دیه ای مشخص نشده است. در صورتی که شخصی به تاندون دست دیگری آسیبی وارد کند، باید به او ارش بپردازد. بنابراین، آشنایی با ارش و نحوه تعیین میزان آن برای جلوگیری از تضییع حقوق افراد اهمیت بالایی دارد.
6. ارش عيب: ارش عیب یعنی عوض معامله، با رعایت نسبت بین کالای سالم و معیب، به عبارت دیگر می‌توان ارش را به میزان تفاوت بهای بین کالای صحیح و معیوب، تعریف کرد، به عنوان نمونه اگر قیمت مبیع در حالت سلامت، ۲۰۰۰ تومان بوده؛ و ارزش همان کالا در حال عیب، ۱۶۰۰ تومان باشد؛ در این صورت مابه التفاوت این دو قیمت، یعنی ۴۰۰ تومان، به عنوان ارش تعیین می‌گردد.
8. ارش بكارت: به مالى كه براى جبران نقص وارد بر كنيز به جهت برداشتن بكارت وى توسط غير مالك يا كسى كه به منزلۀ مالك است، پرداخت مى‌شود، ارش بكارت اطلاق مى‌گردد. از مواردی که ممکن است بر اثر تجاوز، رابطه جنسی با غیر همسر از روی اکراه یا فشار، ضربه و ورود جسم سخت، برای بانوان، اتفاق بیفتد، ازاله بکارت آن ها یا خراشیدگی و زخم شدن پرده بکارت شان می باشد که قانون گذار، در قانون مجازات اسلامی، برای این امر نیز دیه جداگانه، در نظر گرفته است. ازاله، در لغت، به معنای زایل شدن و از بین رفتن است و ازاله بکارت، به معنای از بین رفتن و پاره شدن پرده بکارت، می باشد. پرده بکارت، یک غشا و پوست نازک بوده که داخل واژن بانوان قرار دارد و با رابطه جنسی دخول، فشار، ضربه های شدید و مواردی از این دست، پاره شده یا خراشیده می شود. براساس ماده 658 قانون مجازات اسلامی؛ هرگاه، ازاله بکارت غیر همسر، با مقاربت یا به هر وسیله دیگری و بدون رضایت، صورت گرفته باشد، موجب ضمان مهر المثل است.

شاخصه و قیود موضوع

شاخصه های اصلی که سبب تمایز موضوع «ارش» از موضوع «دیه» می شود عبارتند از:

1. مقدار ارش در شرع مقدس، معین نشده است، قاضی باید آن را تعیین کند.
2. براساس ماده 562 قانون مجازات اسلامی، در موارد ارش فرقی میان زن و مرد نیست لکن میزان ارش جنایت وارده بر اعضاء و منافع زن نباید بیش از دیه اعضاء و منافع او باشد، اگرچه مساوی با ارش همان جنایت در مرد باشد.
3. بر اساس ماده 548 قانون مجازات اسلامی، در اعضاء و منافع، مقدار ارش یک جنایت، بیش از دیه مقدر برای آن عضو یا منفعت نیست و چنانچه به سبب آن جنایت، منفعت یا عضو دیگری از بین رود یا عیبی در آنها ایجاد شود، برای هر آسیب دیه جداگانه ای تعیین می گردد.

نوع موضوع

یکی از مراحل موضوع شناسی عناوین فقهی، شناخت نوعیّت موضوع است. برای شناخت نوعیّت موضوع باید مشخص شود که این لفظ حاکی از موضوع از لحاظ مختلف در کدام دسته از اقسام موضوعات قرار می گیرد مثلاً موضوعات، یا منصوص هستند یا غیر منصوص(عرفی)، موضوعات منصوص یا مخترع شرعی هستند یا مقیِد شرعی. با توجه به ذکر واژه «ارش» در روایات، از عناوین منصوص است و از این جهت که برخی قیود عنوان «ارش» در روایات آمده مقید شرعی است.

کاربرد های فقهی موضوع

از این عنوان در باب‌هاى تجارت و ديات سخن رفته است.

مصداق موضوع

ارش در قانون مصادیق زیادی دار د که ذیلاً به بعضی از آنها اشاره می شود:

• مصادیق ارش جنایت

3. براساس ماده ۷۱۰ قانون مجازات اسلامی: هرگاه یکی از جراحت‌ های مذکور در بندهای (الف) تا (ث) ماده 709 این قانون در غیر سر و صورت واقع شود، در صورتی که آن عضو دارای دیه معین باشد، دیه به حساب نسبت‌های فوق از دیه آن عضو تعیین می‌شود و اگر آن عضو دارای دیه معین نباشد، ارش ثابت است.
5. براساس تبصره ماده ۷۱۱ قانون مجازات اسلامی: هرگاه در جائفه به اعضاء درونی بدن آسیب برسد یا از بین برود، علاوه بر دیه جائفه، دیه یا ارش آن نیز محاسبه می‌شود.
7. براساس ماده ۷۱۳ قانون مجازات اسلامی: نافذه جراحتی است که با فرو رفتن وسیله ای مانند نیزه یا گلوله در دست یا پا ایجاد می‌شود دیه آن در مرد یک دهم دیه کامل است و در زن ارش ثابت می‌شود. تبصره ۱ ـ حکم مذکور در این ماده نسبت به اعضایی است که دیه آن عضو بیشتر از یک دهم دیه کامل باشد، در عضوی که دیه آن مساوی یا کمتر از یک دهم دیه کامل باشد، ارش ثابت است مانند اینکه گلوله در بند انگشت فرو رود.
9. براساس تبصره ماده ۷۱4 قانون مجازات اسلامی: در تغییر رنگ پوست سر، ارش ثابت است.
11. براساس ماده ۷۱۵ قانون مجازات اسلام: صدمه ای که موجب تورم بدن، سر یا صورت گردد، ارش دارد و چنانچه علاوه بر تورم موجب تغییر رنگ پوست نیز گردد، حسب مورد دیه و ارش تغییر رنگ به آن افزوده می‌شود.
12. از موارد پرداخت ارش جنايت آن است كه اگر عضوى كه جنايت روى آن انجام گرفته و از بين رفته دوباره بهبود يابد مانند آن كه دندان شكسته شده، رشد كند يا موهاى زايل شدۀ سر و محاسن دوباره برويند، ارش آن بايد پرداخت گردد.

• مصادیق ارش عیب

1. براساس ماده ۴۳۱ قانون مدنی: در صورتی که در یک عقد، چند چیز فروخته شود بدون این که قیمت هر یک علی‌حده معین شده باشد و بعضی از آن‌ها معیوب در آید مشتری باید تمام آن را رد کند و ثمن را مسترد دارد یا تمام را نگاه دارد و ارش بگیرد و تبعیض نمی‌تواند بکند مگر به رضای بایع.
3. بر اساس ماده ۴۳۲ قانون مدنی: در صورتی که در یک عقد، بایع یک نفر و مشتری متعدد باشد و در مبیع عیبی ظاهر شود یکی از مشتری‌ها نمی‌تواند سهم خود را به تنهایی رد کند و دیگری سهم خود را نگاه دارد مگر با رضای بایع و بنابراین اگر در رد مبیع اتفاق نکردند فقط هر یک از آن‌ها حق ارش خواهد داشت.
5. براساس ماده ۴۳۳ قانون مدنی: اگر در یک عقد، بایع متعدد باشد مشتری می‌تواند سهم یکی را رد و دیگری را با اخذ ارش قبول کند.
6. بر اساس ماده ۴۲۹ قانون مدنی: در موارد ذیل مشتری نمی‌تواند بیع را فسخ کند و فقط می‌تواند ارش بگیرد:

• در صورت تلف شدن مبیع نزد مشتری یا منتقل کردن آن به غیر؛
• در صورتی که تغییری در مبیع پیدا شود اعم از این که تغییر به فعل مشتری باشد یا نه؛
• در صورتی که بعد از قبض مبیع، عیب دیگری در آن حادث شود مگر این که در زمان خیار مختص به مشتری حادث شده باشد که در این صورت مانع از فسخ و رد نیست.

• مصادیق ارش بکارت
• براساس ماده ۶۵۸ قانون مجازات اسلامی:

هرگاه ازاله بکارت غیرهمسر با مقاربت یا به هر وسیله دیگری و بدون رضایت صورت گرفته باشد موجب ضمان مهرالمثل(ارش) است. تبصره 1 ـ هرگاه ازاله بکارت با مقاربت و با رضایت انجام گرفته باشد چیزی ثابت نیست.

تبصره 2 ـ رضایت دختر نابالغ یا مجنون یا مکرَهی که رضایت واقعی به زنا نداشته در حکم عدم رضایت است.

• براساس ماده ۶۵۹ قانون مجازات اسلامی:

هرگاه به همراه ازاله بکارت جنایت دیگری نیز به ‌وجود آید مانند آنکه مثانه آسیب دیده و شخص نتواند ادرار خود را ضبط کند، جنایت مزبور حسب مورد دیه یا ارش جداگانه دارد.

• براساس ماده ۶۶۱ قانون مجازات اسلامی:

افضای غیر همسر، به ترتیب ذیل موجب ضمان است:

الف ـ هرگاه افضاء‌ شده نابالغ یا مکرَه بوده و افضاء به سبب مقاربت باشد، علاوه‌ بر مهر المثل و دیه کامل زن، در صورت ازاله بکارت، ارش ‌البکاره نیز ثابت خواهد بود و اگر افضاء به غیرمقاربت باشد، دیه کامل زن و در صورت ازاله بکارت، مهر المثل نیز ثابت است.

ب ـ هرگاه افضاء با رضایت زن بالغ و از طریق مقاربت انجام گرفته باشد، تنها پرداخت دیه کامل زن ثابت خواهد بود.

پ ـ افضای ناشی از وطی به شبهه علاوه‌ بر مهر ‌المثل و دیه، در صورت ازاله بکارت، موجب ارش ‌البکاره نیز می‌ باشد.

منابع

• حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، ۱۳۹۵ش.