سجده

سجده به معنای نهادن پیشانی بر زمین بعنوان تعظیم در پیشگاه خداوند است و به قصد عبادت انجام می‌شود. بر مسلمانان واجب است بر نمازهای روزانه، در هر رکعت دوبار سجده کند و برترین عبادت دانسته شده است.

لغت‌شناسی

سجده به معنای گذاشتن پیشانی بر زمین و تعظیم در برابر کسی یا چیزی که بزرگ می‌خواند و همچنین به خاک افتادن به قصد پرستش و تکریم خداوند، خم شدن، خضوع و اظهار فروتنی توصیف شده است.حقیقت سجده نمود بارز کرنش و بندگی در پیشگاه خدواند است.

سجده در اصطلاع شرعی

به معنای نهادن پیشانی بر زمین یا آنچه از زمین می‌روید خوردنی و پوشیدنی نباشد سجده تحقق می‌یابد.

برخی افزون برنهادن پیشانی، نهادن کف دو دست، دو زانو و سر انگشتان بزرگ دو پا را بر زمین از تحقق یافتن مصداق سجده دانسته‌اند. در مقابل برخی در تحقق ثبوت حقیقت شرعی سجده نهادن مواضع هفتگانه و حتی پیشانی بر زمین را در تحقق مسمای سجده یا سجود دخیل است، اشکال کرده و تأکید کرده‌اند عرف و حتی عرف متشرعه به جای گذاشتن پیشانی، گذاشتن صورت بر زمین یا گذاشتن صورت بر فرش و مانند آن را صحیح دانسته و قایل به صحت تحقق یافتن سجده شده‌اند. سجده با رسیدن اعضای هفت‌گانه بدن انسان به خاک و غیر خاک که از زمین بروید و بینی انسان به آن بچسبد حاصل می‌شود.

به نطر برخی حنفیان با نهادن پیشانی یا بینی بر زمین سجده تحقق می‌یابد. محدوده پیشانی از محل روییدن موی سر تا ابروی انسان است. بارزترین مصداق سجده معنای لغوی آن گذاشتن و نهادن پیشانی بر زمین است و هرچه سجده برآن صحیح است حتی آن چیز گوشه عمامه باشد. شارع مقدس تنها خصوصیاتی را بدان افزوده است و رعایت آنها در سجده لازم است. با قرار گرفتن موضع هفتگانه بر زمین، انسان به مقدار خم شود که سر وی برابر موقف و محل پاها قرار گیرد و در صورت بلندتر و پایین‌تربودن نباید بیشتر از چهار انگشت بسته باشد. سجده از نظر شرعی به سجده نماز واجب (سجده قضا که فراموش شده است نیز شامل می‌شود)، سجده سهو، سجده تلاوت و سجده شکر تقسیم می‌شود.

اقسام سجده

سجده از نظر شرعی به سجده نماز واجب (سجده قضا که فراموش شده است نیز شامل می‌شود)، سجده سهو، سجده تلاوت و سجده شکر تقسیم می‌شود.

• سجده نماز واجب:سجده نماز واجب به نظر فقها برپایهٔ احادیث به‌جاآوردن دو سجده در هر رکعت از نمازهای واجب پس از رکوع انجام می‌شود. این دو سجده با هم رکن نماز به‌شمار می‌روند و به‌جانیاوردن هر دو سجده با هم یا افزودن دو سجدهٔ دیگر بر آنها عمدی یا سهوی و کم یا زیادکردن یک سجده به‌طور عمدی موجب وارد شدن خلل به رکن بودن سجده می‌شود و نتیجه آن باطل‌شدن نماز است.
  • سَجدۀ سهو:سجدهٔ سهو دو سجده با کیفیت خاص است که در برخی مواردِ اشتباه نمازگزار پس از سلام نماز ادا می‌شود. البته به نظر مالکیان و شماری از فقهای امامی اگر سجدهٔ سهو برای نقصان نماز (انجام‌ندادن یکی از افعال نماز) باشد، پیش از سلام نماز وگرنه پس از آن به‌جا آورده می‌شود. شافعیان و حنبلیان در بیشتر موارد به ادای سجدهٔ سهو پیش از سلام قائل شده‌اند. چگونگی ادای سجدهٔ سهو به نظر فقیهان امامی آن است که نمازگزار پس از نیت سجدهٔ سهو، پیشانی را بر چیزی که سجده بر آن صحیح است گذاشته و پس از طمأنینه و ادای ذکر خاص سجدهٔ سهو، سجدهٔ دوم را به همین ترتیب انجام داده، تشهد و سلام دهد.
  • سجدهٔ تلاوت:سجدهٔ تلاوت سجده‌ای است که بر مکلف درصورت خواندن (تلاوت) آیات عزائم: آیه ۱۵ سوره سجده، آیه ۳۷ سوره فصلت، آیه ۶۲ سوره نجم و آیه ۱۹ سوره علق یا استماع آنها برانسان مکلف واجب است انجام دهد. به نظر امامیه خواندن آیات عزائم در نماز جایز نیست و به باور عامه جایز است.
  • نظر فقهای امامیه: از نظر فقیهان امامی، سجدهٔ تلاوت جزء نماز به‌شمار نمی‌رود، رعایت شروط نماز مانند طهارت و روبه قبله‌بودن، پوشیده بودن عورت و وضوء در آن واجب نیست. همچنین سجده تلاوت تکبیر، تشهد و سلام ندارد و خواندن ذکری مخصوص در آن واجب نیست؛ ولی ادعیه و اذکاری مستحب دارد؛ اما برخی شروط مانند نهادن پیشانی بر چیزی که سجده بر آن صحیح است لازم خوانده شده است.
  • دیدگاه فقهای عامه:فقیهان حنفی، شافعی و مالکی رعایت شروط و احکام نماز را در مقام ادای سجدهٔ تلاوت لازم دانسته‌اند.
  • سجدۀ شکر: پیامبر اکرم و امامان شیعه علیهم‌السلام در فرصتهای گوناگون به انجام‌دادن سجدهٔ مستحب توصیه کرده‌اند. سجده‌های مستحب انواع گوناگونی دارد که یکی از آنها، سجدهٔ شکر است.
  • سجده شکر از نظر فقهای امامیه: فقیهان امامی بر استحباب سجدهٔ شکر اتفاق نظر دارند و در احادیث شیعه بسیار بدان توصیه شده است.
  • سجده شکر از دیدگاه فقهای عامه: فقیهان شافعی و حنبلی، سجدهٔ شکر را هنگام وصول نعمتها، دفع بلاها و نیز هنگام دیدن کسی که دچار بلا یا گناه شده، مستحب می‌دانند ولی مالک و ابوحنیفه آن را مکروه دانسته‌اند. فقهای اهل سنّت کیفیت سجدهٔ شکر را مانند سجدهٔ تلاوت دانسته و به باور آنان رعایت شروطی مانند طهارت، ستر عورت و استقبال قبله در آن واجب است. آنان دربارهٔ اینکه آیا سجدهٔ شکر سلام و تشهد دارد یا نه اختلاف نظر دارند.

منابع

• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی‌تا.
• ابن‌نُجَیْم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت ۱۹۹۷ م ۱۴۱۸ق.
• بنی‌فضل، مرتضی، مدارک تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۰ش.
• جعفر پیشه فرد، مصطفی، درآمدی بر فقه مقارن، تهران، بعثه مقام معظم رهبری. معاونت امور روحانیون، ۱۳۸۸ش.
• ذهنی تهرانی، سید محمد جواد، المباحث الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، المباحث الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، قم، کتابفروشی وجدانی‏، ۱۳۶۶ش.
• سرخسی، محمدبن احمد، کتاب المبسوط، بیروت ۱۹۸۶ م ۱۴۰۶ق.
• شهیدثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
• علامه حلی، حسن بن یوسف، نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ق.
• قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
• الکاسانی الحنفی، أبوبکربن‌مسعود بن‌أحمد، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، علاء الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۶ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب‏، اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران، کتاب فروشی علمیه اسلامیه‏، ۱۳۶۹ش.
• محقق حلّی، جعفربن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ صادق شیرازی، تهران ۱۴۰۹ق.
• محقق‌حلّی، جعفربن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سید الشهداء (ع)، ۱۳۶۴ش.
• نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السلام)، ۱۴۲۱ق.
• نراقی، مهدی بن ابی ذر، تحفه رضویه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۴ش.
• نفیسی، علی اکبر، فرهنگ نفیسی، خیام، تهران، ۱۳۴۲ق.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، فرهنگ قرآن، قم، بوستان، ۱۳۸۳ش.
• هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (علیهم السلام)، ۱۳۸۲ش.
• وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، الموسوعة الفقهیة، ج ۲۴، کویت، ۱۹۹۰م /۱۴۱۰ق.
• یحیی‌بن شرف نَوَوی، المجموع:شرح المُهَذّب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.