مقام ابراهیم

مقام ابراهیم سنگی است در نزدیکی کعبه که شکل مربع دارد و بر روی آن اثر پایی مانده است که منتسب به حضرت ابراهیم است. این مقام یکی از نقاط مقدس مسجد الحرام ویکی از معجزات الهی بر روی زمین به حساب میرود. نام مقام در دو آیه از قرآن کریم امده است. مقام ابراهیم در بین مناسک حج مورد توجه قرار میگیرد و با دو مورد از اعمال حج ارتباط دارد یکی طواف کعبه ودیگری نماز طواف که مقام ابراهیم درکیفیت انجام این دو عمل دخالت دارد.

مفهوم شناسی

مقام ابراهیم نام سنگی در فاصله ۱۳ متری کعبه است. این سنگ شكل تقريبىِ مربع با طول و عرض ۴۰ سانتى متر و ارتفاع تقريبى ۵۰ سانتى متر است. گفته ميشود رنگ آن، رنگى ميانه زرد و قرمز است.یکی از نقاط مقدس مسجدالحرام، مقام ابراهيم است.از زمان مهدي عباسى به بعد اين سنگ با طلا پوشانده شد و در محفظه اى قرار گرفت تا صدمه اى نبيند در گذشته، بر روى اين محل، بنايى بزرگ از آجر و سنگ و چوب بنا شده بود كه اطراف آن را با آيات قرآن مزيّن كرده بودند.

درحال حاضر(سال ۱۴۰۴) این سنگ بر پایه ایی از سنگ مرمر با قطر ۳۶ سانتی متر قرار گرفته و با اتصالاتی از طلا بدان مهار گردیده است. مقام در داخل مقصوره ای از شیشه، از نوع کریستال قرار گرفته و بالای آن قبه ای کوچک است که هلالی بر فراز آن نصب گردیده است. ارتفاع این بنا از کف زمین به سه متر بالغ می گردد. مقام در ضلع شرقی کعبه، تقریباً مقابل درِ کعبه مستقر است و کسی که رو به مقام بایستد کعبه و درِ خانه را پیش روی دارد.

مقصوره جديد در ۱۸ رجب سال ۱۳۸۷ هجرى قمرى نصب شد و گويا اندكى بعد مقصوره اى به همان صورت، با طراحى نوينى ساخته و نصب شد. مقصوره قبلى در موزه حرم در مكه مكرمه نگهدارى ميشود. اين نکته هم قابل اشاره است که ايرانيان برابر مقام ابراهيم به سوى كعبه نماز ميخوانند؛ يعنى جهت جغرافيايى ايران به سمت قبله، در زاويه ميان حجر الاسود و ركن عراقى است.

اين مقام، يكى از شعائر الهى خوانده ميشود و اهمیت ویژه ایی دارد خداوند درباره آن فرموده است: (وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إبْراهيمَ مُصَلّىً) ودر آیه دیگر آمده است ( فِیهِ آیاتٌ بَینَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً )

مقام ابراهیم

علت نام گذاری

در مورد نام گذاری مقام و باقی ماندن جای پای ابراهیم بر روی سنگ سه احتمال توسط مفسران و مورخان بیان شده است:

احتمال اول: هنگام ساختن کعبه زمانی که دیوارها بلند شد و دسترسی ابراهیم به آن ها دشوار بود، اسماعیل سنگی را که به مقام مشهور است آورد و ابراهیم روی آن می ایستاد و خانه را می ساخت و آن سنگ را همچنان گرد خانه میگردانید، تا آنکه روبروی در خانه خدا رسید. ابن عباس میگوید: چون ابراهیم روی آن سنگ می ایستاد، به مقام ابراهیم مشهور شده است.

احتمال دوم: آنگاه که به ابراهیم فرمان داده شد که به مردم اعلان حج کند، ابراهیم عرض کرد: پروردگارا! صدای من بر همگان نمیرسد، خداوند فرمود: تو اعلان کن، بر عهده من است که صدای تو را به همگان برسانم. ابراهیم بر فراز سنگ قرار گرفت و سنگ چندان مرتفع شد که از کوه ها بلندتر گردید و چون ابلاغ کرد سنگ تاب نیاورد و دو پای ابراهیم در آن فرو رفت.

احتمال سوم: بار دوم که ابراهیم از شام برای سرکشی به اسماعیل و هاجر به مکه آمد، همسر اسماعیل سنگی برای ابراهیم آورد که بر آن بایستد تا سرش را شستشو دهد، چون ابراهیم پا بر آن نهاد، پای وی در سنگ فرو رفت و اثرش باقی ماند.

نظام الدین نیشابوری، در تفسیر غرائب القرآن احتمال داده که حضرت ابراهیم در هر سه مورد، روی همین سنگ قرار گرفته است؛ یعنی سنگی که همسر اسماعیل برای ابراهیم آورد تا بر آن پا نهد که سرش را شستشو دهد، همان سنگ را اسماعیل برای او آورد تا بر آن بایستد و خانه را بسازد و ابراهیم باز بر همان سنگ ایستاد و فرمان زیارت خانه خدا را ابلاغ کرد.

جابجایی مقام

دربارهٔ اینکه مقام ابراهیم در آغاز در چه مکانی قرار داشته است و آیا در طول تاریخ جابجا شده یا نه، دیدگاه‌ها و روایات گوناگونی وجود دارد. مفسران و مورخان اسلامی آراء مختلفی را مطرح کرده‌اند:

• مقام از آغاز در جای کنونی خود بوده است و تغییر اساسی نکرده است :

بیشتر مفسران و مورخان اسلامی، از جمله ابن‌کثیر و علامه طباطبایی، معتقدند مقام از آغاز در جای کنونی خود بوده و تغییر عمده‌ای نکرده است. همچنین شیخ طوسی در تهذیب الأحکام مینویسد: مقام جز به هنگام سیل و تنها به اندازهٔ یک یا دو ذراع جابه‌جا نشد و سپس به محل اصلی خود بازگردانده شد.

علامه مجلسی همین نظر را نقل می‌کند و می‌افزاید: (آنچه دربارهٔ جابه‌جایی مقام در زمان عمر گفته شده، نزد شیعیان ثابت نیست. )

• مقام چسبیده به دیوار کعبه و سپس جابه‌جا شده:

روایتی از ابن عباس در صحیح بخاری آمده که می‌گوید در زمان پیامبر(ص) و ابوبکر، مقام به دیوار کعبه چسبیده بود و عمر بن خطاب آن را اندکی عقب‌تر برد تا فضای طواف بازتر شود. ابن‌حجر عسقلانی این نقل را تأیید کرده و می‌گوید جابه‌جایی با رضایت صحابه انجام شد.

• تغییرمقام در دوران جاهلیت چند بار به‌ سبب سیل‌ها جابه‌جا شده بود:

ازرقی در أخبار مکه گزارش می‌دهد که سیل‌های مکرر گاه مقام را از جای خود حرکت می‌داد و مردم مکه آن را به محلش بازمی‌گرداندند.

نوع موضوع

یکی از مراحل موضوع شناسی عناوین فقهی شناخت نوع موضوع است بخا طر اینکه شناخت موضوع در فرایند شناخت منابع و روش شناسی موضوع دخیل است. مقام ابراهیم یک عنوان منصوص است زیرا که نام آن در منابع دست اول ما آمده است و جزء عناوین مخترع شرعی به حساب میرود.

کاربرد های فقهی

مقام ابراهیم در مناسک حج مورد توجه قرار می گیرد و در دو مورد از مناسک حج دخیل است :

۱)طواف: طواف به معنای هفت بار چرخیدن به دور کعبه، یکی از اعمال واجب حج و عمره است. مقام ابراهیم درمورد محدوده طواف مورد بحث قرار میگرید مشهور علماء این است که محدوده طواف را بین مقام ابراهیم و کعبه میدانند.

۲)نماز طواف: یکی دیگر از اعمال حج نماز طواف است که باید پشت مقام ابراهیم خوانده شود به طوری که مقام را قبله قرار دهد ظاهرا قبله قرار دادن مقام از زمان حضرت ابراهیم و اسماعیل بوده ودر قران کریم به آن اشاره شده است.

منابع

• ابن‌حجرعسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۷ق.
• ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
• ازرقی، محمد بن عبدالله، أخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار. مکه مکرمه: دارالثقافة، ۱۴۰۳ق،.
• بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح (صحیح بخاری)، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۲۲ق، کتاب الأنبیاء، حدیث ۳۳۶۰.
• جعفریان، رسول آثار اسلامی مکه و مدینه. تهران: نشر مشعر، ۱۳۷۹.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا.
• صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، مکتبة الداوری.
• طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعهٔ مدرسین، ۱۴۰۲ق.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، مکتبة العلمیة الإسلامیه.
• طوسی، شیخ محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۱۷ق.
• قائدان، اصغر۱۳۴۳ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، نشر مشعر۱۳۸۵.
• قرآن کریم سوره آل عمران.
• قرآن کریم، سوره بقره.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
• مقاله، رهبر، محمدتقی، «مقام ابراهیم، نماد قیام لله».
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام؛ دار إحياء التراث العربي بیروت-لبنان.
• نظام‌الدین نیشابوری، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان. حاشیه بر تفسیر طبری. بیروت: دار احیاء التراث العربی.