میقات

این صفحه توسط کاربر «میرزاخانلو» در حال ویرایش است.

مفهوم شناسی

میقات در بحث حج، به محل احرام بستن حج‌گزاران یا عمره‌گزاران گفته می‌شود. واژه «میقات» بر وزن «مِفْعال»، در اصل «مِوْقاتْ» بوده و واو آن تبدیل به یاء شده است. در اینکه «میقات» اسم آلت است (به معنای چیزی که با آن زمان یا مکان را مشخص می‌کنند) یا اسم زمان و مکان (به معنای خود زمان یا مکان)، اختلاف نظر است. سلطان العلماء از فقیهان شیعه آن را مانند «مفتاح» اسم آلت دانسته، ولی طُریحی و ابن منظور آن را اسم زمان و مکان می‌دانند.

با توجه به مفهوم میقات، برای آن دو قسم بیان نموده‌اند؛ میقات زمانی و میقات مکانی.

• میقات زمانی که به زمان اِحرام بستن برای اعمال حج و عمره اطلاق شده است؛ یعنی ماه‌های شوال، ذیقعده و نُه روز اول ذیحجه.
• میقات مکانی که به مکان اِحرام بستن برای اعمال حج و عمره اطلاق شده است.

به گفته فقیهان، میقات و محل مُحرِم شدن کسی که می‌خواهد حج تمتع انجام دهد، خود مکه است، اما برای انجام عمره تمتع باید از یکی از این پنج میقات احرام بست و به سمت مکه حرکت کرد: ۱. مسجد شجره ۲. جُحْفَه، ۳. وادی عَقیق ۴. قَرْنُ الْمَنازِل ۵. یلَمْلَم.

همچنین میقات عمره مفرده برای کسانی که داخل مکه‌اند، اَدْنَی الْحِلّ (اولین نقطه‌ای که جزو حرم نیست) می‌باشد، ولی چنین فردی بهتر است در مسجد تَنْعیم یا حُدَیبِیة و یا جِعْرانَة محرم شود. در حج اِفراد یا قِران نیز که وظیفه حُجّاج اطراف مکه است، باید از محل سکونت، مُحرِم شد.

شاخصه و قیود موضوع

میقات یک موضوع فقهی است، و با عناصر و شاخصه هایی ذیل محقق می شود:

1. تعیین‌ توسط شارع: میقات زمان و مکان اختیاری یا قراردادی مردم نیست؛ بلکه باید از سوی شارع مقدس مشخص شده باشد.
3. زمان و مکان خاص: میقات زمانی وقت، خاص برای شروع حج یا عمره (مثل ماه‌های حج: شوال، ذی‌قعده، ذی‌حجه). میقات مکانی، مکان‌های معینی که احرام تنها از آن‌ها صحیح است (مثل مسجد شجره، یلملم، قرن المنازل و...).
5. میقات، حد ورود به مناسک: احرام باید پیش از ورود به حرم و از همان میقات بسته شود؛ گذشتن از میقات بدون احرام، خلاف حکم شرعی است.
7. قصد حج یا عمره: احرام و رعایت میقات فقط در صورت قصد حج یا عمره واجب است.

نوع موضوع

یکی از مراحل موضوع شناسی عناوین فقهی، شناخت نوعیّت موضوع است. برای شناخت نوعیّت موضوع باید مشخص شود که این لفظ حاکی از موضوع از لحاظ مختلف در کدام دسته از اقسام موضوعات قرار می گیرد مثلاً موضوعات، یا منصوص هستند یا غیر منصوص(عرفی)، موضوعات منصوص یا مخترع شرعی هستند یا مقیِد شرعی. . با توجه به ذکر واژه «میقات» در روایات، عنوان «میقات»از عناوین منصوص محسوب می شود. و از این جهت که برخی قیودو حدود موضوع «میقات» در روایات باب آمده موضوع «میقات» از موضوعات مقید شرعی محسوب می شود.

کاربرد های فقهی موضوع

از احکام «میقات» به تفصیل در باب حج سخن گفته‌اند.

مصداق موضوع

میقات زمانی و مکانی از نظر فقهاء مصادیق مختلفی ندارد که در ادامه به آن اشاره می شود:

مصادیق میقات زمانی

• حج و عمره تمتع: زمان اِحرام بستن برای اعمال حج و عمره تمتع ماه‌های شوال، ذیقعده و نُه روز اول ذیحجه.
• عمره مفرده: زمان اِحرام بستن برای اعمال عمره مفرده تمام ماه‌های سال می باشد.

مصادیق میقات مکانی

2. مسجد شجره: از مساجد تاریخی مدینه است که در منطقۀ «ذوالحلیفه» یا «آبارعلی» در هشت کیلومتری جنوب غربی مسجدالنبی در مسیر مکه قرار دارد. ذوالحلیفه، میقات کسانی است که برای عمره تمتّع و عمره مفرده از مدینه به مکه می‌روند. این محل با نام‌ مسجد الاحرام نیز شناخته می‌شود. پیامبر اکرم نیز در سفرهای عمره و حج تمتع در این میقات، محرم شدند.
4. جحفه: یکی از میقات‌های پنج‌گانه حج تمتع و عمره مفرده است که در ۱۸۳ کیلومتری شمال غربی مکه و در نزدیکی دریای سرخ قرار دارد. این مکان میقات اهل شام و کسانی است که از این ناحیه به سمت مکه می‌روند. امروزه کسانی که با هواپیما یا کشتی به جده می‌روند نیز به جُحفه رفته و از آنجا مُحرِم می‌شوند.
6. یلملم: میقاتی است که در روایات برای أهل یمن و کسانی که از آن طریق عبور می‌کنند تعیین شده است. این میقات در جنوب شهر مکه واقع شده و حدود ۱۰۰ کیلومتر با آن فاصله دارد.
8. قرن المنازل: قَرْنُ الْمَنازل یا «اَلسیلُ الکَبیر» میقاتی برای اهل یمن، نجد، طائف و کسانی است که از این مسیر به سوی مکه می‌روند و فاصله آن تا مکه ۸۰ کیلومتر ذکر شده است.
10. عقیق: در روایات، میقات اهل عراق و کسانی که از آن مسیر راهی مکه می‌شوند وادی عقیق یا ذات عِرق تعیین شده است. این منطقه بین نجد و تهامه قرار داشته و در انتهای آن کوه «عِرْق» واقع است. ذات عرق تا مکه حدود ۱۰۰ کیلومتر فاصله دارد.
12. محاذات مواقیت: به فتوای فقها اولین عمل واجب در حج و عمره که از طرف شرع مشخص شده، احرام در مکانی است که به آن میقات می‌گویند. این میقات برای کسی است که از آن عبور می‌کند ولی برای شخصی که اختیاراً یا اضطراراً از آن رد نمی‌شود، فقها مکان دیگری به نام محاذات را مطرح کردند. شیخ طوسی اولین فقیه شیعی است که درباره مساله محاذات سخن گفت و آن را پذیرفت. ابوالمجد حلبی قائل به جواز صحت احرام در محاذات در حال ضرورت شد؛ ولی ابن ادریس، ابن سعید حلی، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی و دیگران بر اصل صحت احرام از محاذات در حال مطلق تصریح دارند.
14. ادنی الحل: نزدیک‌ترین منطقه به حدود حرم و از میقات‌های احرام در موارد خاص و اضطراری. برخی از مصادیق احرام از ادنی الحل عبارتند از؛ میقات عمره مفرده برای ساکنان مکه، میقات مجاوران در مکه که مشمول حکم آفاقی هستند و هنوز حکم اهل مکه را نیافته‌اند، میقات اضطراری برای کسانی که به سبب وجود مانع، فراموشی یا جهل، از میقات‌ها گذشته باشند و میقات کسانی که از میقات‌های اصلی یا هم‌راستای آن‌ها عبور نکنند.
16. دویرة الاهله: براساس بعضی روایات، میقات اشخاصی که خانه آنها به حرم نزدیکتر از میقات می باشد، خانه خود آنها میقات است ولی بهتر است که آنها به یکی دیگر از میقات ها رفته و محرم شوند.
18. مکه: شهر مکه میقات برای حج تمتع می باشد. این بدین معنی است که زائران لباس احرام را که اولین عمل برای رفتن به عرفات پس از انجام عمره از شهر مکه است می پوشند. هیچگونه فرقی بین محل های مختلف مکه برای محرم شدن نیست. زائران می توانند در هر نقطه از این شهر محرم شوند. امروزه مکه توسعه یافته و این توسعه حتی از مسجد تنعیم نیز گذشته که نزدیکترین محدوده حرام است.
20. فخ: فخّ نام چاهی معروف در یک فرسخی مکه مکرمه بوده است. برخی آن را نام مکانی که چاه در آن واقع شده، دانسته‌اند. اکنون با توسعه شهر این محل در محدوده شهر قرار گرفته است. براساس بعضی روایات، فخّ میقات برای احرام کودکانی است که از راه مدینه به حج برده می شوند.
22. مسجد تنعیم: تنعیم در ابتدای شهر مکه از مسیر مدینه و در شش کیلومتری شمال غربی مسجدالحرام قرار دارد. نام آن از درختی معروف در بادیه گرفته شده است. برخی نیز قرار گرفتن در وادی نعمان و میان کوه‌های نعیم و ناعم را سبب این نام‌گذاری دانسته‌اند. بر اثر گسترش شهر مکه، تنعیم درون محدوده شهر و در محله‌ای به نام عمره قرار گرفته؛ ولی همچنان از محل‌های احرام عمره است. تنعیم همچنین محل احرام کسانی است که از روی فراموشی و علل دیگر بدون احرام وارد شهر شده‌اند. تنعیم را ادنی‌الحل (نزدیک‌ترین محل از بیرون حرم به حدود حرم) شمرده‌اند.
24. جعرانه: جُعرانه (یا جِعرانه) منطقه‌ای است در شمال شرقی مکه که در فاصله حدود ۲۹ کیلومتری مسجدالحرام و بالای دره سَرِف (از وادی‌های شمالی مکه) قرار دارد. پیامبر اکرم در سال نهم هجرت در بازگشت از محاصره طائف از این مکان به قصد عمره، احرام بست و راهی مکه شد، از آن زمان نماز و احرام از این مکان برای انجام عمره مستحب شمرده شده و جعرانه به همراه تنعیم و حدیبیه به عنوان ادنی الحل از میقات‌های عمره مُفرده است.
26. حدیبیه: حُدَیبیه قریه‌ای در یک منزلی(حدودا ۲۴کیلومتر) مکه و نُه منزلی مدینه است. بخشی از این قریه داخل حرم مکه و بخشی خارج از حرم قرار دارد و نام آن برگرفته از اسم چاه حدیبیه یا درختی به نام حَدْباء (درختی خمیده)است که در آن ناحیه وجود داشته‌اند. کسانی که داخل مکه هستند و می‌خواهند عمره مفرده به جا آورند باید از حدود حرم مکه خارج شده و در اولین نقطه‌ای که جزء حرم نیست (اَدْنَی الْحِلّ) مُحرم گردند و بهتر است در یکی از سه میقات( حدیبیه، جِعْرانَه، تنعیم) محرم شوند که از جمله آن‌ها حدیبیه است.
28. مکانی که با نذر باید از آنجا احرام بسته شود: براساس بعضی روایات، انسان می تواند هر محلی را میقات خویش قرار بدهد. احرام بستن پیش از رسیدن به میقات نزد امامیه شایسته نیست، مگر در صورت نذر و عهد که به قولی می‌توان پیش از رسیدن به میقات مبادرت به احرام کرد.

منابع

• ابن‌ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محقق و مصحح: موسوی، حسن بن احمد، ابن مسیح، ابو الحسن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
• ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
• بیات؛ حجت الله؛ «مجموعه مقالات مبانی و روش شناخت موضوعات»؛ فصلنامه علمی، شماره اول(پیاپی 97)، پژوهشی، سال بیست و ششم، بهار 1398.
• حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، تهران، چاپ اسلامیه، ۱۳۸۲ق.
• حسن شراب، محمد، المعالم الأثيرة، دمشق، دار القلم، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
• خمینی (امام)، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، نجف اشرف، دار الکتب العلمیة، ۱۳۹۰ق.
• زمانی، احمد، «میقاتها در حج‏»، در فصلنامه میقات حج، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، ۱۳۷۲ش.
• سبحانی، جعفر ، مناسک حج و احکام عمره، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، قم،‌ دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، مکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ق.
• الطریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: محمود عادل، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی‌تا.
• عاملی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، حاشیه سلطان العلماء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، اول، ۱۴۱۲ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
• مجموعه نویسندگان، دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، ج۱، قم، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۹۱ش.
• ناصری، عبدالله، «میقات‌ جحفه»، در فصلنامه میقات حج، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، ۱۳۷۳ش.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
• یاقوت حموی، شهاب الدین ابو عبد الله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.