عمره

عُمْرَه مجموعه اعمالی عبادی است که زائر مکه و مسجدالحرام انجام ‌می‌دهد. عمره همانند حج، واجب و مستحب دارد و بر دو نوع است: عمره تمتع و عمره مفرده. براساس فتوای فقهای مسلمان، مکلف مستطیع یک مرتبه در حیاتش باید عمره به جا بیاورد و وجوب آن نیز فوری است. استطاعت عمره مجزّا از استطاعت حج است. کسانی که از مکه دوراند، استطاعت حجشان از استطاعت عمره جدا نیست؛ لکن برای ساکنین مکه یا اطراف مکه، دو استطاعت قابل تصویر است. تکرار عمره نیز همانند تکرار حج مستحب است و فاصله بین دو عمره نیز احوط آن است که در کمتر از یک ماه به قصد رجا انجام شود.

مفهوم شناسی

عمره از اعتمار گرفته شده و معنای اصلی آن زیارت است. جمع آن عُمَر است. برخی دیگر بر این باورند که اصل آن قصد رفتن به مکان پر رونق است و سپس نقل به زیارت بر وجه مخصوص کرده است. در آیاتی از قرآن همانند 158 البقره و 196 البقره، عمره وارد شده است. در اصطلاح عمره داراى دو قسم است: عمرۀ مفرده و عمرۀ تمتع كه بخشى از حجّ‌ تمتع است و هر يك از اين دو نوع ممكن است واجب يا مستحبّ‌ باشد.

نوع و کاربرد موضوع و علوم مرتبط با آن

این موضوع از مخترعات شرعی منصوص است که در باب عبادات، کتاب حج، بیان شده است و علاوه بر علم فقه، در علم اخلاق نیز کاربرد دارد.

انواع

• عمره تمتع: عمره متصل به حج تمتع را عمره تمتع گویند. این عمره حتماً بايد در ماههاى حج (شوّال، ذى‌القعده و ذى‌الحجّه) واقع شود و از پنج عمل زير تشكيل مى‌شود:

1. احرام بستن از ميقات به قصد عمرۀ تمتّع.
2. هفت بار طواف خانۀ كعبه.
3. دو ركعت نماز طواف نزد مقام ابراهيم.
4. سعى بين صفا و مروه (هفت بار).
5. تقصير، يعنى كوتاه كردن مقدارى از مو يا ناخن، ولى به گرفتن ناخن قناعت نشود.

پس از انجام اعمال پنج‌گانۀ فوق، از احرام بيرون مى‌آيد، و تمام چيزهايى كه به خاطر احرام بر او حرام شده بود حلال مى‌شود.

• عمره مفرده: عمره‌ای که مستقل از اعمال حج است. اعمال عمرۀ مفرده هفت چيز است:

1. احرام از ميقات به قصد عمره مفرده..
2. طواف خانۀ خدا (هفت دور).
3. نماز طواف.
4. سعى صفا و مروه.
5. حلق یا تقصير، يعنى كوتاه كردن مو و ناخن.
6. طواف نساء.
7. نماز طواف نساء.

اشتراکات عمره مفرده و عمره تمتع

عمره تمتع و عمره مفرده در چند عمل با هم مشترک هستند:

1. احرام: به اين صورت كه مكلف جامه‌هاى احرام را پوشيده و پس از نيت، به قصد قربت تلبيه بگويد، با اين كيفيّت، شخص محرم مى‌گردد.
2. طواف: به اين صورت كه ابتدا كنار حجر الاسود بايستد بطورى كه خانۀ كعبه در سمت چپ او باشد و سپس بدور كعبه هفت مرتبه طواف نمايد. و در هر مرتبه، از حجر الاسود شروع نموده و بدان ختم نمايد.
3. نماز طواف: و آن دو ركعت مى‌باشد كه مكلّف مخيّر است بصورت جهر يا اخفات آن را بجاى آورد.
4. سعى بين صفا و مروه: به اين ترتيب كه سعى هفت مرتبه است كه بايد از صفا شروع نموده و به مروه ختم نمايد و سپس همين مسير را بر عكس طى نمايد تا هفت مرتبه كامل گردد.

تفاوت‌های عمره مفرده و عمره تمتع

عمره مفرده و عمره تمتع از جهاتی با هم متفاوت‌اند:

• در عمره تمتع بايد تقصير كند؛ يعنى از مو يا ناخن خود بايد بگيرد و سر تراشيدن جايز نيست و در عمره مفرده مخير است بين سر تراشيدن و تقصير.
• در عمره تمتع طواف نساء ندارد و در عمره مفرده دارد. طواف نساء را در عمره مفرده، بايد بعد از تقصير يا سرتراشى به جا آورد.
• ميقات عمره تمتع يكى از مواقيت پنج‌گانه است و ميقات عمره مفرده ادنى الحل است و جايز است از يكى از مواقيت پنج‌گانه محرم شود.
• عمره تمتع بايد در يكى از ماه‌هاى حج يعنى شوّال يا ذى‌القعده يا ذى‌الحجه به جا آورده شود، درحالى‌كه انجام عمره مفرده در همه ايام سال صحيح است.
• تمامی محرمات در عمره مفرده بعد از طواف نساء و نماز طواف نساء حلال می‌شود. در حالی که در عمره تمتع بعد از تقصیر حلال می‌شود.
• محرم در عمره مفرده چنانچه قبل از اتمام سعی، با همسرش مجامعت کند، در حالی که عالم و عامد و مختار است، عمره‌اش باطل می‌شود. اما در عمره تمتع موجب بطلان نمی‌شود.
• انجام عمره مفرده بعد از عمره تمتع و قبل از حج، موجب بطلان عمره تمتع می‌شود. در حالی که انجام عمره مفرده بعد از عمره مفرده موجب بطلان عمره مفرده اول نیست.
• بعد از عمره مفرده شخص می‌تواند از مکه خارج شود، هرچند که در اشهر الحج باشد و محتاج خارج شدن نباشد. اما در عمره تمتع شخص حق خروج از مکه را ندارد، مگر اینکه نیازمند به خروج باشد.
• اگر شخصى وظيفه‌اش حج تمتع باشد، استطاعتش وقتى كامل مى‌شود كه نسبت به هر دو بخش آن - عمرۀ تمتع و حج تمتع - مستطيع باشد، بنابراين اگر فقط نسبت به يكى از آن دو مستطيع باشد، هيچ‌كدام بر وى واجب نيست، ولى اگر وظيفۀ كسى حج افراد باشد، استطاعت نسبت به هر يك از حج و عمره در وجوب آن كافى است، و اگر فقط مستطيع حج باشد، تنها حج بر وى واجب مى‌گردد و اگر فقط مستطيع عمره باشد، تنها عمره بر او واجب مى‌گردد؛ و اگر براى هر دو مستطيع باشد، هر دو واجب مى‌گردد، البته در اين صورت بنابر احتياط بايد حج را بر عمرۀ مقدّم نمايد.

شرایط عمره مفرده

عمره مفرده مستحب است، بجز در يك مورد و آن عمرۀ اول براى مستطيعى است كه در فاصلۀ كمتر از 16 فرسخى مسجد الحرام زندگى مى‌كند؛ چون وظيفۀ چنين شخصى اين است كه ابتدا حج نموده و بنابر احتياط عمره را بجاى آورد و اين حج، حجة الإفراد ناميده مى‌شود كه عمره در آن، عملى مستقل از حج بوده و جزء آن نيست، بدين مناسبت به آن عمرۀ مفرده گفته مى‌شود. بنابراين هرگاه آن شخص حج برايش مقدور نبوده و متمكن از عمره باشد، واجب است عمره را بصورت مستقل و جداگانه بجاى آورد.

به جا آوردن عمرۀ مفرده در هر ماه بر مسلمان مستحب است. گاهی نیز با نذر و عهد و قسم و اجاره و افساد و فوات و دخول در مکه با انتفاء عذر و عدم تکرار دخول واجب می شود. بر كسى كه قصد ورود به مكه را داشته باشد اگر نخواهد حج قران يا إفراد يا عمرۀ تمتع انجام دهد واجب است عمرۀ مفرده انجام دهد و در ميقات به نيت انجام آن محرم شود. از اين حكم دو مورد استثنا مى‌شود: نخست كسى كه به علت نياز و شغلى كه دارد مرتبا وارد و خارج مى‌شود، مثل هيزم‌كش و گردآورندۀ علف و مانند آنها. دوم كسى كه بخواهد پيش از گذشتن ماهى كه اعمال حجّ‌ يا عمرۀ مفرده را در آن به جا آورده دوباره وارد مكّه شود. تكرار عمره مانند تكرار حج مستحب است و در مقدار فاصله بين دو عمره اختلاف فرموده‌اند و احوط آن است كه در كمتر از يك ماه، به قصد رجا به جا آورده شود.

شرایط عمره تمتع

عمره تمتع جزء حج شمرده مى‌شود و بر كسى كه داراى استطاعت مالى و جسمى بوده و امنيت نيز داشته باشد و در عين حال محل زندگى وى از مسجد الحرام، 16 فرسخ (تقريبا 88 كيلومتر) و بيشتر باشد، واجب است. در اين صورت ابتدا بايد عمره و سپس حج را بجاى بياورد و اين حج تمتع ناميده مى‌شود كه عمرۀ در آن اوّلين جزء شمرده مى‌شود و ديگر عمرۀ مفرده واجب نمى‌گردد گرچه استطاعت آن را دارا باشد.

به عبارت ديگر وظيفۀ شخص نزديك، حج إفراد و عمره مفرده است كه در آن ابتدا حج و سپس - بنابر احتياط - عمره انجام داده مى‌شود. ولى وظيفۀ شخص دور، حج تمتع است كه ابتدا عمره و سپس حج را بجاى مى آورد. بنابراين صحت إفراد به عمرۀ مفرده بستگى ندارد و لذا يك عبادت شمرده نمى‌شود بلكه دو عبادت مستقل مى‌باشد و بطلان هر يك مستلزم بطلان ديگرى نيست. درحالى‌كه صحت حج تمتع به صحت عمره تمتع بستگى دارد، و لذا يك عبادت شمرده مى‌شود، بنابراين بطلان هر يك مستلزم بطلان ديگرى مى‌باشد.

عمره تمتع کافی از عمره مفرده است. كسى كه وظيفه‌اش حج تمتع است؛ مثل اشخاصى كه از مكه شانزده فرسنگ شرعى دور باشند، اگر استطاعت براى عمره داشته باشند و براى حج نداشته باشند، عمره مفرده بر آنها واجب نيست مثل اشخاصى كه به نيابت حج مى‌كنند، گرچه احتياط آن است كه به جا آورد. البته برخی احتیاط واجب داده‌اند. كسى كه به احرام عمره مفرده وارد مكه شد، اگر احرامش در ماه‌هاى حج بوده، جايز است كه آن را عمره تمتع قرار دهد و دنبال آن، حج تمتع به جا آورد و در اين صورت هدى بر او واجب مى‌شود.

منابع

• ازهری، محمدبن‌احمد، تهذیب اللغة، ناشر: دار احیاء التراث العربی، نوبت چاپ: اول، محل نشر: بیروت، سال نشر: 1421ق.
• جوهری، اسماعیل، الصحاح(للجوهری)، ناشر: دار العلم للملایین، چاپ: سوم، محل نشر: بیروت، سال نشر: 1404ق.
• خامنه‌ای، سیدعلی، مناسک الحج(خامنه‌ای)، ناشر: نشر مشعر، چاپ: اول، محل نشر: تهران، سال نشر: 1426ق.
• خمینی و مراجع، مناسک حج(امام و مراجع)، ناشر: پژوهشکده حج و زیارت، نوبت چاپ: اول، محل نشر: قم، سال نشر: 1397.
• شبیری زنجانی، سید موسی، مناسک الحج(شبیری)، ناشر: نشر مشرقین، چاپ: اول، محل نشر: بی‌جا، سال نشر: 1379ش.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، چاپ: جهارم، ناشر: الشریف الرضی، محل نشر: قم، سال نشر: 1412ق.
• فیاض، محمد اسحاق، مناسک حج(فیاض)، ناشر: دفتر آیت‌الله فیاض، چاپ: اول، محل نشر: قم، تاریخ نشر: 1426ق.
• محقق حلی، جعفر، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ناشر: اسماعیلیان، چاپ: دوم، محل نشر: قم، سال نشر: 1408ق.
• مطرزی، ناصر، المغرب فی ترتیب المعرب، ناشر: مکتبة اسامة بن زید، چاپ: اول، محل نشر: حلب، سال نشر: 1399ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، مناسک جامع حج(مکارم)، ناشر: مدرسه الامام علی بن ابی طالب (علیه السلام)، نوبت چاپ: اول، محل نشر: قم، سال نشر: 1384ش.
• موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، مناسک عمره(اردبیلی)، ناشر: رادنگار، چاپ: اول، محل نشر: قم، سال نشر: 1392ش.
• وحیدخراسانی، حسین، مناسک حج(وحید)، ناشر: مدرسه الامام باقر العلوم(علیه السلام)، چاپ: چهارم، محل نشر: قم، تاریخ نشر: 1386ش.
• یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی (أعلام العصر، مؤسسة الأعلمي)، ناشر:مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، چاپ: دوم، محل نشر: بیروت، تاریخ نشر: 1409ق.